Για μια νέα πολιτική για τη γεωργία – κτηνοτροφία στίς κυκλάδες

Κείμενο για την ημερίδα "Γεωργία και κτηνοτροφία στο Ν. Αιγαίο την εποχή της οικονομικής και κλιματικής κρίσης: προβλήματα, ευκαιρίες και πρωτοβουλίες"

Για μια νέα πολιτική για τη γεωργία – κτηνοτροφία στο Ν. Αιγαίο: Τοπικότητα, Ποιότητα και Δικτύωση

Θανάσης Κίζος και Γιάννης Σπιλάνης

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Λόφος Πανεπιστημίου

Μυτιλήνη 81100

2251036447, 2251036290

akizos@aegean.gr, gspi@aegean.gr

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μια προσπάθεια να παρουσιαστούν ορισμένα από τα κατά τη γνώμη μας σημαντικότερα σημεία που θα πρέπει να έχει μια νέα πολιτική για τη γεωργία και τη κτηνοτροφία στα νησιά του Αιγαίου. Στη αρχή παρουσιάζεται σύντομα η κατάσταση σήμερα όσον αφορά στην αγροτική παραγωγή στα νησιά του Αιγαίου, ακολουθεί τι ΔΕΝ πρέπει να γίνει και το σημείωμα ολοκληρώνεται με το ποια πολιτική θα πρέπει να γίνει, με τρεις άξονες: την τοπικότητα, την ποιότητα και τη δικτύωση.

Ποια είναι η κατάσταση

Η αγροτική παραγωγή στο παρελθόν αποτελούσε μια από τις κύριες πηγές παραγωγής τροφίμων στα νησιά. Σε πολλά από τα μικρότερα νησιά δεν έφτανε για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού, αλλά ήταν αναπόσπαστο μέρος της παραγωγικής βάσης.

Εξαιτίας των περιορισμένων πόρων (περιορισμένο επιφανειακό και υπόγειο νερό, ελάχιστες επίπεδες εκτάσεις, φτωχά και αβαθή εδάφη) η αγροτική παραγωγή στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό σε εκτατικά και σχετικά χαμηλής έντασης συστήματα, με αποτέλεσμα και χαμηλή παραγωγικότητα (σιτηρά, ψυχανθή, ελαιώνες και αιγοπρόβατα). Όμως οι ποικιλίες και τα ζώα ήταν σχετικά προσαρμοσμένα σε τοπικές συνθήκες.

Το άνοιγμα των τοπικών αγορών και ο εκσυγχρονισμός και εκμηχάνιση της αγροτικής παραγωγής στην Ελλάδα περιθωριοποίησε τα συστήματα αυτά, καθώς δεν μπορούσαν τα τοπικά προϊόντα να ανταγωνιστούν τα φθηνότερα που έρχονταν από περιοχές στις οποίες η εκμηχάνιση ήταν δυνατή (αρδευόμενες πεδιάδες και ημιορεινά κυρίως).

Το αποτέλεσμα είναι η εγκατάλειψη σε πολύ μεγάλο βαθμό (η καλλιεργούμενη γη έχει μειωθεί σε ποσοστό 40% περίπου από το 1961 και οι εκμεταλλεύσεις κατά 33%), κυρίως των ετήσιων καλλιεργειών (-54% από το 1961 και -60% στα Δωδεκάνησα) αλλά και τοπικά σημαντική εντατικοποίηση κυρίως κτηνοτροφίας (τα πρόβατα έχουν αυξηθεί 70% και οι αίγες 90% συνολικά με σημαντικότερη αύξηση στις Κυκλάδες με 95% και 125% αντίστοιχα από το 1961).

Ταυτόχρονα, τουρισμός και 2^η κατοικία αλλά και πιο πρόσφατα νέες προοπτικές χρήσης της γης για παραγωγή ενέργειας (κυρίως φωτοβολταϊκά συστήματα) καθιστούν την αγροτική παραγωγή ακόμη περισσότερο μη αποδοτική 

βραχυπρόθεσμα, καθώς η οικονομική απόδοση της γης έχει τεράστια διαφορά μεταξύ της μακροχρόνιας χρήσης για γεωργία – κτηνοτροφία και της άμεσης εκμετάλλευσης από τουρισμό ή 2^η κατοικία συνήθως μέσω εκποίησης. Αυτή η εξέλιξη όμως δεν συνιστά μια βιώσιμη προοπτική (ούτε σε ατομική βάση ούτε συνολικά) δεδομένου ότι τα χρήματα από την εκποίηση χρησιμοποιούνται συνήθως για κάλυψη καταναλωτικών δαπανών και όχι για παραγωγικές επενδύσεις.

Συνολικά, οι εξελίξεις αυτές, μαζί με μια γενικότερη περιθωριοποίηση της ενασχόλησης με την αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν επιφέρει μεγάλη απώλεια τοπικών πόρων: έχουν χαθεί σε μεγάλο βαθμό τεχνικές διαχείρισης – πρακτικές που ήταν σχετικά ήπιες, μακροπρόθεσμα αποδοτικές, αλλά με μεγάλη εξάρτηση από εργασία που σήμερα δεν είναι πια διαθέσιμη σε αφθονία, τοπικές ποικιλίες που ήταν προσαρμοσμένες σε τοπικές συνθήκες και τοπικά προϊόντα.

Κάποια ΠΟΠ – ΠΓΕ συνεχίζουν να υπάρχουν και να παράγονται (3 ΠΟΠ, 1 ΠΓΕ, 3 οίνοι ΟΠΑΠ), αλλά είναι πολύ λίγα σε σχέση με τον πλούτο των τοπικών προϊόντων που υπήρχαν. Πολλά ακόμη τοπικά προϊόντα συνεχίζουν να παράγονται, αλλά σε μικρές ποσότητες, τοπικά μόνο και σύντομα θα χαθούν, καθώς οι πρώτες ύλες τους δεν θα παράγονται πια.

Κατηγορία	Α/Α	Ονομασία Προϊόντος	Πιστοποίηση	Περιοχή παραγωγής
Τυριά	1	Γραβιέρα Νάξου	ΠΟΠ	Νήσος Νάξος (Ν. Κυκλάδων)
	2	Κοπανιστή	ΠΟΠ	Ν. Κυκλάδων
	3	Σαν Μιχάλη	ΠΟΠ	Νήσος Σύρος (Ν. Κυκλάδων)
Ελαιόλαδα	4	Ρόδος	ΠΓΕ	Ν. Δωδεκανήσου
Οίνοι	5	Ρόδος	ΟΠΑΠ	Νήσος Ρόδος (Ν. Δωδεκανήσου)
	6	Σαντορίνη	ΟΠΑΠ	Νήσοι Θήρα, Θηρασία (Ν. Κυκλάδων)
	7	Πάρος	ΟΠΑΠ	Νήσος Πάρος (Ν. Κυκλάδων)

Τι δεν θέλουμε

1.      Συνέχιση της απώλειας γης, της αλλοίωσης του αγροτικού τοπίου και της κατασπατάλησης των τοπικών πόρων (νερό και έδαφος) από την εκτός σχεδίου δόμηση σε αγροτική γη χωρίς έλεγχο και σχέδιο: Παράδειγμα Μύκονος. Μακροπρόθεσμα η εξέλιξη αυτή υποβαθμίζει και τον τουρισμό.

2.      Υπερβολική χρήση των πόρων:

·         Παράδειγμα φυτικής παραγωγής: Ιεράπετρα

·         Παράδειγμα ζωικής παραγωγής: υπερβόσκηση στη Δυτική Λέσβο

3.      Έμφαση των πολιτικών μόνο σε υποδομές (φράγματα, δρόμοι, κτλ.). Παραδείγματα: λιμνοδεξαμενές που δεν ποτίζουν (π.χ. Μόλυβος, Μύκονος, Σέριφος)

Τι θέλουμε

·         (Επι)στροφή στην ποιότητα

·         Επιστροφή στην τοπική γνώση και πόρους

·         Εκμετάλλευση της σύγχρονης τάσης για τοπικά, ποιοτικά, ασφαλή και επώνυμα προϊόντα

Με λίγα λόγια: Τοπικότητα (εκμετάλλευση φυσικών, ανθρώπινων και πολιτιστικών πόρων), Ποιότητα (για περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη) και Δικτύωση (μεταξύ ομοειδών και ετερογενών επιχειρήσεων – παραγωγών για εκμετάλλευση τοπικά της χρήσης των τοπικών πόρων και της ποιότητας) με στόχο την σωστή ανταμοιβή (υλική και ηθική) όσων συνεχίζουν να εργάζονται στον πρωτογενή τομέα συντελώντας και στη περιβαλλοντική ισορροπία των νησιών.

Πως μπορεί να γίνει

Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η τοπική ανάπτυξη = άνθρωποι και ότι επίσης η τοπική ανάπτυξη = τοπική συναίνεση.

Οι άνθρωποι είναι το σημαντικότερο πρόβλημα. Το ανθρώπινο δυναμικό σήμερα, ιδιαίτερα στην αγροτική παραγωγή, είναι γερασμένο και ιδιαίτερα αρνητικό απέναντι σε πρακτικές και αλλαγές που αμφισβητούν το υπάρχον μοντέλο της τεχνητά επιδοτούμενης γεωργίας και κτηνοτροφίας.

 Το στοίχημα είναι να προσελκυστούν άνθρωποι που μπορούν να ξεκινήσουν νέα και διαφορετικά – καινοτόμα πράγματα γιατί (α) θα κερδίζουν χρήματα από αυτή τη δραστηριότητα και (β) θα κερδίζουν ποιότητα ζωής – ευημερία – προσωπική ικανοποίηση.

Υπάρχουν αντικειμενικά προβλήματα (απομόνωση, κόστος, ανυπαρξία υπηρεσιών υποστήριξης στη μεταποίηση και διακίνηση, πολύ ανταγωνιστική αγορά που ελέγχεται από μερικούς μόνο μεγάλους παίκτες, κτλ.). Σήμερα ένας παραγωγός για να είναι επιτυχημένος πρέπει να είναι γεωπόνος για να καλλιεργεί και χημικός μηχανικός για να μεταποιεί και επιχειρηματίας για να διαχειρίζεται την επιχείρηση του και διαφημιστής για να προωθεί τα προϊόντα του.

Η ΚΑΠ προσφέρει ευκαιρίες, θέτει όμως και περιορισμούς, κυρίως ηλικιακούς και σε σχέση με την επαγγελματική ενασχόληση με την αγροτική παραγωγή. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι η αγροτική παραγωγή και γενικά ένας υγιής οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά πρωτογενής τομέας είναι ιδιαίτερα σημαντικός και απαραίτητος για τη βιώσιμη ανάπτυξη των νησιών. Απαιτούνται όμως μια σειρά από μικρότερες ή μεγαλύτερες παρεμβάσεις:

• Μεταβολή του πλαισίου των Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών (ΛΕΠ) στα πλαίσια των οποίων δίνονται οι εξισωτικές αποζημιώσεις, με πραγματική διαφοροποίηση των ποσών για παραγωγούς ορεινών και νησιωτικών περιοχών.
• Ένα διαφορετικό πλαίσιο ενισχύσεων στη παραγωγή και διακίνηση προϊόντων ποιότητας. Το καλάθι της Περιφέρειας αποτελεί εδώ μια ευκαιρία.
• Ενίσχυση των αγρο-περιβαλλοντικών μέτρων και διαφοροποίηση των πλαισίου χορήγησης τους
• Ενίσχυση των υποστηρικτικών ενεργειών για ενημέρωση των παραγωγών και εδώ οι συνεταιρισμοί και οι ενώσεις παραγωγών αλλά και οι υπόλοιποι τοπικοί φορείς μπορούν να παίξουν ρόλο.
• Ενίσχυση της συνέργειας με τουριστικές επιχειρήσεις και δραστηριότητες για κατανάλωση των προϊόντων τοπικά και δημιουργία δεσμών με αυτά από τους τουρίστες.
• Ενίσχυση τοπικών προγραμμάτων (σχεδίαση – εκτέλεση) τύπου LEADER.
• Μια Ευρωπαϊκή και Ελληνική νησιωτική πολιτική για το πρωτογενή τομέα είναι απαραίτητη, μια πολιτική η οποία θα προβλέπει ειδική αναφορά στις επιπτώσεις όλων των πολιτικών στα νησιά και τρόπους ή ειδικές δράσεις για να είναι οι επιπτώσεις αυτές θετικές. Η προώθηση μέτρων χωροταξικού χαρακτήρα (καθορισμός χρήσεων γης, απαγόρευση στην εκτός οικισμού δόμηση) για προστασία των περιορισμένων εύφορών ζωνών, την προστασία των υδροφορέων, την προστασία των οικοσυστημάτων, την προστασία των τοπίων είναι αναγκαία.
  
  
  Χρειάζεται επίσης μηχανισμούς στήριξης: τα δίκτυα, οι ομάδες παραγωγών και οι συνεταιρισμοί είναι ιδιαίτερα σημαντικοί σε αυτό το πλαίσιο. Μπορούν να προσφέρουν ευκαιρίες για αύξηση της προστιθέμενης αξίας των προϊόντων και του μέρους της που καρπώνεται ο παραγωγός μεταποιώντας τα προϊόντα ή συγκεντρώνοντας τα για μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ, να πληρώσουν για παροχή υπηρεσιών συλλογικά επιμερίζοντας το κόστος (π.χ. ολοκληρωμένα συστήματα διαχείρισης, συστήματα διασφάλισης ποιότητας, επενδύσεις, προώθηση, κτλ.) και να προσφέρουν ασφάλεια στους παραγωγούς.
  
  
  Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου μπορεί να παίξει επίσης σημαντικό ρόλο, καθώς μπορεί να προσφέρει:
  • Τεκμηρίωση για τοπικά προϊόντα με δράσεις ανάδειξης των χαρακτηριστικών τους και της ιδιοτυπίας τους,
  • Τεκμηρίωση για ποιότητα με ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών των προϊόντων,
  • Αναβάθμιση του υπάρχοντος ανθρώπινου δυναμικού με δράσεις εκπαίδευσης, κατάρτισης και ενημέρωσης,
  • Εισαγωγή και πιλοτική εφαρμογή καινοτομιών στην παραγωγή, μεταποίηση, τυποποίηση και προώθηση των προϊόντων, αξιοποιώντας την πρόσφατη ανακήρυξη της Μεσογειακής Διατροφής ως στοιχείο της άυλης παγκόσμιας κληρονομιάς (UNESCO)
  • Υποβοήθηση της δικτύωσης με τουριστικές επιχειρήσεις της περιοχής για την προώθηση των προϊόντων αλλά και για αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος
  • Σύνδεση της τοπικής παραγωγής με υλικά και άυλα στοιχεία του τοπικού πολιτισμού (κτίσματα, εργαλεία, ήθη, έθιμα, τραγούδια, διατροφή, κλπ) εμπλουτίζοντας το τοπικό τουριστικό προϊόν 
  • Τεκμηρίωση και πρακτικές σχετικά με τη σύνδεση της αγροτικής παραγωγής με την περιβαλλοντική διατήρηση (διαχείριση νερού, διατήρηση εδαφών, περιορισμός πυρκαγιών κλπ).