Οι κάπασοι, κομμάτι της λαϊκής αρχιτεκτονικής τη Κύθνου, λιγοστεύουν

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο Ειρήνης Βλαστάρη 

Είχατε αναρωτηθεί γιατί κουβαλούσα τα φρύγανα!!!

Τα χρησιμοποιησα για τον καθαρισμό καπνοδόχου! 

Έτσι βρήκα αφορμή να αναφερθώ στις καμινάδες!!! 

“ Ένας κάπασος κάποτε” 

Είχα την τύχη να γεννηθώ και να ζήσω στην Κύθνο μέχρι 12 ετών. Μεγάλωσα σε ένα οικογενειακό, κοινωνικό περιβάλλον όπου η λιτότητα δεν ήταν συνειδητή αισθητική επιλογή, αλλά προέκταση ενός τρόπου ζωής των αναγκών που ικανοποιούνταν με το ελάχιστο. Ένα περιβάλλον υγειέστατο, ανθρώπινο, εργατικό , με στόχους και όνειρα. Κατοικούσα σ΄ένα σπίτι δίπατο , αστικής αρχιτεκτονικής . 

Είμαστε στη δεκαετία του εξήντα. Η μάνα Μοσχούλα μαγείρευε στα ξύλα. Ο πατέρας Κωνσταντής , όπως κάθε πατέρας Θερμιώτης είχε φροντίσει για τα ξύλα. Με το γάδαρο είχε κουβαλήσει γομάρια με χοντρά ξύλα από το Κακόβολο, καθώς και πλεγμένες κληματόβεργες απ΄ το κλάδεμα του αμπελιού. Μεγάλος βραχνάς της μάνας «το κάπνισμα της καμινάδας». 

«Ανοίχτε τη βορινή πόρτα να φύγει η καπνιά» έλεγε όταν φύσαγε νοτιάς. «Ανοίχτε τη νοτινή πόρτα να φύγει η καπνιά» έλεγε όταν φύσαγε βοριάς. Και το μεγάλο άγχος της ήταν «οι ανεκαπνιές». Πάντα το καζάνι έπρεπε να έχει το καπάκι του. 

Ποτέ δε θυμάμαι να έχουν καθαρίσει αυτή τη καμινάδα. Και η χρήση της σταμάτησε το 1966. Τη θέση της πήρε το πετρογκάζ , το οποίο τοποθετείται εκεί που ήταν η πυροστιά. Το άγχος όμως της «ανεκαπιάς» υπήρχε. 

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο Ειρήνης Βλαστάρη 

 Και φτάνουμε στο 2021.

Η κουζίνα με την καμινάδα ανακαινίζεται. Και οι «ανεκαπνιές» συνεχίζουν να πέφτουv. Έχω ρωτήσει Θερμιώτες πώς καθαρίζουν την παλιά καμινάδα , αλλά οι περισσότεροι απαντούν: «Δε θυμάμαι, δεν την καθαρίζαμε…». Κάποιοι πιο παλιοί μου είπαν για τη μέθοδο με τα θυμάρια και τα φρύγανα. 

Έγινε η προσπάθεια και κάτι καταφέραμε. Η συγκεκριμένη καμινάδα κατασκευάστηκε μαζί με το σπίτι ,περίπου το 1870 Μεγάλη η ποικιλία των καπνοδόχων στη Χώρα της Κύθνου. Από αρχιμάστορα σε αρχιμάστορα κι από τεχνίτη σε μαστορόπουλο για το χτίσιμο των σπιτιών πέρασαν από γενιά σε γενιά . Κι αυτό έγινε όχι δογματικά , όχι αδιαμόρφωτα. Κάθε μεγάλος μάστορας ήξερε να προσθέτει και τη δική του πινελιά . 

Κάθε κάπασος είναι ένα ξεχωριστό έργο τέχνης. Μετά το 1950 σταμάτησε το κτίσιμο καμινάδων στα νέα σπίτια, γιατί νέες τεχνικές χρησιμοποιούνται πλέον για την κάλυψη αναγκών της μαγειρικής. Καμινάδα δεν είναι μόνο η καπνοδόχος, αλλά είναι και ο χώρος που απαρτίζει το γενικότερο οικοδομικό και χρηστικό σύνολο(εστία, πυροστιά) 

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο Ειρήνης Βλαστάρη 

 Ως αρχιτεκτονικό στοιχείο κυριαρχεί στην εξωτερική όψη του σπιτιού και παρουσιάζεται σαν στολίδι του. Ετυμολογικά προέρχεται από την αρχαία ελληνική «κάμινο» , που με την προσθήκη της κατάληξης –αδα , γίνεται καμινάδα. 

Βρίσκεται κοντά σε γωνία του σπιτιού , για να διευκολύνεται η έξοδος του καπνού. Οι καμινάδες κατασκευάστηκαν για να εξυπηρετήσουν λειτουργικές ανάγκες του αγροτικού και αστικού σπιτιού της Κύθνου και έπρεπε να διευκολύνουν την έξοδο του καπνού , ανεξάρτητα από την κατεύθυνση και την ένταση του αέρα. 

Ήταν η φυσική προέκταση του χώρου της κουζίνας και της τραπεζαρίας , όπου γευμάτιζε και δειπνούσε όλη η οικογένεια. Από παρατηρήσεις διαπιστώνουμε ότι η καμινάδα ποτέ δε βρίσκεται απέναντι από την πόρτα για να μην επηρεάζει το ρεύμα του αέρα τη φωτιά και τον καπνό. Από μέσα και προς τα πάνω σχηματίζεται ένας ιδιόμορφος κωνικός χώρος που καταλήγει στον κάπασο .

 Αυτή η απόληξη σχηματίζεται με ένα «ανάποδο» κουρούπι μετρίου μεγέθους που του λείπει ο πάτος. Κάποιοι τοποθετούσαν ένα υψέλι για μέλισσες. Από πάνω το έκλειναν , ακουμπώντας μια βαριά πλατιά πέτρα. 

Στη Δρυοπίδα τον κάπασο τον λένε φλάρο. 

Την λέξη κάπασο την χρησιμοπούσαν για ένα άνοιγμα στο δώμα των κελιών , που σκεπάζονταν με πέτρα και χώμα και από το οποίο τοποθετούσαν τα άχυρα και το κριθάρι μέσα στο κελί. Η βάση της εστίας της καμινάδας αποτελείται από υπερυψωμένο επίπεδο , περίπου 60-70 εκατοστών από το δάπεδο, εμβαδού περίπου 1-2 τ.μ. 

Πάνω στον επίπεδο χώρο τοποθετείται η σιδεροστιά για το μαγείρεμα. Αριστερά και κολλητά στον τοίχο χτίζεται η φουφού. Το δάπεδο της εστίας είναι στρωμένο με πετρόπλακες . Στους πλαϊνούς τοίχους της εστίας βρίσκονται κρεμασμένα στα καρφιά τα χρειαζούμενα μαγειρικά σκεύη.

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο Ειρήνης Βλαστάρη 

Απαραίτητη και η τσιμπίδα-μασιά για να σπρώχνουνε τα ξύλα και αναμμένα κάρβουνα. Οι κάπασοι, κομμάτι της λαϊκής αρχιτεκτονικής τη Κύθνου, λιγοστεύουν στα Θερμιώτικα σπίτια. 

Ας κάνουμε προσπάθεια να τους διατηρήσουμε. 

 Ειρήνη Βλαστάρη Γενάρης 2021

 Βιβλιογραφία:Βασίλη Σημαντηράκη, Κρητικές καμινάδες, Εκδόσεις ΕΟΜΜΕΧ, Αθήνα 1992 Προφορικές μαρτυρίες:

1. Καλλιόπη Παπαμακαρίου, το γένος Φίλιππα 

2. Μαρία Φίλιππα, το γένος Κοκιασμένου 

3.Μανώλης Δ. Κοζαδίνος 

4. Γιώργος Πασχάλης 

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο Ειρήνης Βλαστάρη 

Πηγή : 

Νόστος