ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΓΕΩΡΓΑ - ΙΣΤΙΟΠΛΟΟΥ - ΑΛΙΕΩΣ
Για "Τα Νέα της Ιθάκης" Αρ.Φ. 130
Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ
H κατάσταση της θάλασσας - τα κρίσιμα θέματα
Αντίκρισα το βυθό πρώτη φορά στη Νάξο το 1965, επτά χρονών. Ήταν ένα λαμπρό καλοκαιρινό πρωινό, απόλυτης άπνοιας. Κατέβηκα στο γιαλό και κοίταξα το θαύμα που διαδραματιζόταν στα πεντακάθαρα, κρυστάλλινα νερά. Γαρίδες, καβουράκια, δεκάδες πολύχρωμα ψαράκια, ένα σωρό πλασματάκια της θάλασσας γιόρταζαν την μπουνάτσα, μέσα στον φωτεινό μπλε παράδεισο.
Ήταν εκείνη η στιγμή που μαγεύτηκα κι αγάπησα τη θάλασσα, τόσο που έζησα και εξακολουθώ να ζω κοντά της και από αυτή, με πάρα πολλούς τρόπους. Ως ψαράς, ως δύτης, ως αρθρογράφος θαλασσινού τύπου κι ως κυβερνήτης ιστιοφόρων. Την έζησα σχεδόν καθημερινά από το 1980 μέχρι τώρα. Σε όλη τη διάρκεια της πίεσης που υπέστη εξαιτίας της τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης που βιώσαμε τα τελευταία σαράντα χρόνια.
Θα προσπαθήσω πολύ συνοπτικά να περιγράψω όσα είδα να μεταβάλλονται ραγδαία σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Είναι πραγματικά άχαρος ο ρόλος του αγγέλου κακών. Ωστόσο η αλήθεια πρέπει να γίνεται γνωστή, αν θέλουμε να υπάρξουν θετικές αλλαγές στον κόσμο που μας περιβάλλει και αποτελούμε μέρος του.
Η εικόνα που αντίκρισα το 1965 δεν είναι πια η ίδια. Τα βράχια που καλύπτονταν από φύκια, είναι σχεδόν παντού φαλακρά, σαν να έχουν καεί, τα πλάσματα της θάλασσας που πρωτοαντίκρισαν τα παιδικά μου μάτια δεν είναι πια εκεί. Είναι μια τραγική εικόνα.
Τα κρυστάλλινα νερά δεν είναι πλέον κρυστάλλινα. Μια κίτρινη λάσπη έχει σκεπάσει τη ρηχή ζώνη της ακτογραμμής, μίλια μακριά από παραλιακές κωμοπόλεις και χωριά. Κι αυτή η λάσπη της αστικής μόλυνσης φαίνεται πως είναι ένας μόνο από τους παράγοντες της καταστροφής. Δυστυχώς δεν είναι ο μόνος.
Τις σχετικές έρευνες πραγματοποιεί από την πλευρά του κράτους το ΕΛΚΕΘΕ, το κέντρο θαλάσσιων ερευνών. Η πολιτική του μάλλον χαρακτηρίζεται από κρυψίνοια έναντι του πολίτη, σε σχέση με την ανακοινωσιμότητα των καρπών των ερευνών του. Πιθανολογώ πως τα αποτελέσματα δεν κοινοποιούνται, διότι είναι δυσάρεστα. Ας ελπίσουμε να μην είναι πολύ πιο δυσάρεστα, από όσο ήδη γνωρίζουμε.
Η εποχή του πετρελαίου- η βιομηχανική αλιεία
Ο πολιτισμός μας πέρασε σταδιακά στην εποχή του πετρελαίου, προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Η χρήση του καταπληκτικού καυσίμου που έμελλε να αλλάξει ριζικά τη ζωή και την καθημερινότητα της ανθρωπότητας, ήταν αναπόφευκτο να δώσει ένα ισχυρό κτύπημα στο θαλασσινό οικοσύστημα, προμηθεύοντας άφθονη ενέργεια και νέα υλικά στον άνθρωπο που ανταγωνίζονταν τη φύση. Η μηχανή εσωτερικής καύσης έκανε προσιτούς τους πιο μακρινούς ψαρότοπους. Τα ψυκτικά μηχανήματα έκαναν κερδοφόρες τις πολυήμερες αλιευτικές εκστρατείες. Τα υδραυλικά συστήματα ανέλκυσης έδωσαν τη δυνατότητα στα δίχτυα να ψαρέψουν σε όλα τα βάθη. Το ίδιο το δίχτυ, από τότε που φτιάχτηκε από παράγωγα του πετρελαίου κι έπαψε να είναι βαμβακερό, έγινε το κύριο εργαλείο της αλιευτικής βιομηχανίας. Έκτοτε, είναι και το όπλο του εγκλήματος. Το όργανο της καταστροφής που υπέστη η θάλασσα στη διάρκεια της πληθυσμιακής έκρηξης και της καταναλωτικής φρενίτιδας που μας έχει καταλάβει. Θα έπρεπε να είχαν απαγορευτεί, οι περισσότερες από τις εκδοχές του. Σε σχέση με τα άλλα τρία βασικά αλιευτικά εργαλεία, είναι το πλέον μαζικό. Επιλεκτικότερο το αγκίστρι, ακόμη πιο επιλεκτική η παγίδα και με τη δυνατότητα απελευθέρωσης του παρεμπίπτοντος αλιεύματος, απολύτως επιλεκτικό το αρχαιότερο όλων, το καμάκι.
Άπειρες, ασύλληπτες υπερψαριές έχουν πραγματοποιηθεί με δίχτυ, από τότε που άρχισε η εποχή του πετρελαίου και ξεκίνησε τη δράση της η βιομηχανική αλιεία.
Ιχθυοτροφεία
Προς τα τέλη της δεκαετίας του 80 ξεκίνησαν να λειτουργούν τα ιχθυοτροφεία . Η ήδη διαφαινόμενη μείωση των άγριων πληθυσμών των ψαριών, σε συνδυασμό με την αύξηση της κατανάλωσης, επέβαλαν τη λειτουργία τους στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι τα προβλήματά τους ήταν ήδη γνωστά, μιας κι είχαν προηγηθεί άλλες χώρες, πολύ νωρίτερα. Το σκεπτικό φαινόταν απλό. Την απλότητα αυτή έκφραζε εξαιρετικά ο όρος: fish farm. Τελικά αποδείχτηκε απλοϊκότητα. Διότι δεν γίνεται να μεταφέρεις την ιδέα της κτηνοτροφίας σε ένα τόσο ευαίσθητο περιβάλλον σαν το θαλασσινό, χωρίς να πληρώσεις το τίμημα της απερισκεψίας σου.
Το 1995, έχοντας παρακολουθήσει από κοντά τι συνέβαινε γύρω από τα ιχθυοτροφεία της Ιθάκης, είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο στο περιοδικό «Κατάδυση». Είχα προσπαθήσει να υπογραμμίσω τα προβληματικά σημεία της λειτουργίας τους. Κάποια από αυτά φαίνονταν με γυμνό μάτι. Άλλα είχε υποδείξει και αναλύσει ο διευθυντής του WWF Hellas Δημήτρης Καραβέλλας. Είχαμε πει για τη μεγάλη ρύπανση, τη μόλυνση, τα φάρμακα το χλώριο και τα απορρυπαντικά που περνούσαν στην τροφική αλυσίδα, και για τα μη ενδημικά είδη που έκτρεφαν παράνομα και θα μπορούσαν να μεταφέρουν ασθένειες στα άγρια ψάρια. Και σε όλα πέσαμε μέσα. Δυστυχώς. Το δε τελευταίο συμβαίνει ήδη εδώ και δυο δεκαετίες: Ο ιός Noda virus -πρωτοανιχνεύτηκε στο χωριό Noda της Ιαπωνίας, από την οποία Ιαπωνία εισάγεται ήδη κάποια χρόνια τότε ως γόνος το Red Sea bream, ή pagrus major, όλως τυχαίως και παρανόμως- εξολοθρεύει και αποδεκατίζει τα είδη των επινέφελων, ήτοι ροφών, σφυρίδων, στηρών, αλλά και άλλων ψαριών. Μεγάλα ψάρια, χιλιάδες ψάρια πεθαίνουν κάθε φθινόπωρο που η επιδημία είναι στο πικ της. Θλιβερή ιστορία, οφείλεται στην ανθρώπινη παρέμβαση, δεν τιμωρείται, κι επιπλέον παραμένουν οι παράγοντες που την προκαλούν.
Παραθέτω αποσπάσματα από επιστολή της πρώην επιτρόπου Αλιείας, Μαρίας Δαμανάκη, απαντητική σε αναφορά μου στην επιδημία: «Η φύση δεν είναι σε θέση να προσφέρει την ποσότητα αυτή των ψαριών και θαλασσινών που χρειάζονται οι καταναλωτές και αυτό το κενό, το οποίο αυξάνεται ολοένα και περισσότερο, μπορεί να συμπληρωθεί μέσω της υδατοκαλλιέργειας.
Η ευρωπαϊκή νομοθεσία θέτει την υδατοκαλλιέργεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση στην πρώτη γραμμή της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, αφού περιέχει διατάξεις σχετικά με την πρόληψη ασθενειών, μέσω ορθών πρακτικών υγιεινής και έγκαιρης ανίχνευσης των ασθενειών»
Η φράση της επιτρόπου δεν είναι πλήρης.
Εμπεριέχει μια αλήθεια, διότι είναι αλήθεια ότι σήμερα τα αλιεύματα δεν επαρκούν, ωστόσο δεν αιτιολογεί γιατί συμβαίνει αυτό. Η φράση θα ήταν πλήρης ως εξής: «Η φύση δεν μπορεί να προσφέρει την ποσότητα των ψαριών και θαλασσινών που χρειάζονται οι καταναλωτές, και αυτό το κενό αυξάνεται όλο και περισσότερο, διότι τα τελευταία 60 χρόνια η αλιευτική πολιτική που ακολουθήσαμε και ακολουθούμε, υπήρξε εξαιρετικά άστοχη, κοντόφθαλμη και καταστροφική». Διατάξεις μπορεί να περιέχει η ευρωπαϊκή νομοθεσία, η επιδημία ωστόσο είναι εδώ. Και όχι μόνο αυτή. Επίσης, δεν είναι δυνατόν, η τεράστια ελληνική ακτογραμμή, που ισούται με το μισό της Αφρικανικής ακτογραμμής, να μην μπορεί να θρέψει 10 εκατομμύρια Έλληνες, ενώ στη διπλάσια αφρικανική ακτογραμμή ψαρεύει - και τρέφεται- η μισή υφήλιος. Κάτι έχει γίνει εντελώς λάθος.
Όλα αυτά λοιπόν τα ανησυχητικά περί των ιχθυοτροφείων τα είχαμε συζητήσει με τον κύριο Καραβέλλα τότε. Δεν είχαμε όμως πει το χειρότερο ίσως όλων, την πιο καταστροφική από όλες τις επιπτώσεις της παρέμβασης. Είχα απλώς περιγράψει ως υποβρύχια αστυφιλία, τη συγκέντρωση των άγριων ψαριών εξαιτίας του ταΐσματος, κι είχα επισημάνει την έκπτωση της ποιότητάς τους εξαιτίας της κακής τροφής. Δυστυχώς, το πρόβλημα που προκλήθηκε ήταν πολύ χειρότερο. Κι αναρωτιέμαι, πως το αγνόησαν οι όποιοι υπεύθυνοι τόσο τραγικά ανεύθυνα. Κι ο τελευταίος επισκέπτης των αφρικανικών πάρκων άγριας ζωής γνωρίζει ότι απαγορεύεται αυστηρά το τάισμα των άγριων ζώων. Δεν πρέπει να αμβλυνθεί στο ελάχιστο το κυνηγετικό τους ένστικτο προκειμένου να επιβιώνουν. Κι αυτοί έριξαν με τις αποφάσεις τους στο πιο άγριο, στο πιο παρθένο τμήμα του πλανήτη, στη θάλασσα, άφθονη τροφή!
Το αποτέλεσμα: όλη η τροφική αλυσίδα μαλαγρώθηκε, ταΐστηκε, εξημερώθηκε και αλιεύθηκε μαζικά σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Έριχνες την πετονιά σου κι ανέβαζες σαργούς τρεις-τρεις. Κάθε μεγάλο αγκίστρι έπιανε συναγρίδα, στα δίχτυα που έπεφταν τριγύρω έγιναν απίστευτες ψαριές, των εκατοντάδων κιλών η καθεμία. Πάνε τα ψάρια. Όσα απέμειναν έφυγαν στα βαθιά.
Στα βαθιά, όπου οι μηχανότρατες δεν σταματούσαν παρά μόνο με κακοκαιρία να ψαρεύουν σε όλη τη διάρκεια, από την αυγή ακόμη της νέας εποχής. Σώζονται μόνο τα σημεία όπου υπάρχουν αγωγοί και καλώδια, καθώς και στους βραχώδεις πυθμένες. Ο σάκος της τράτας μπορεί να σέρνεται μόνο σε ομαλό βυθό. Κι είναι αυτό το χειρότερο όλων των αλιευτικών εργαλείων, καθώς δεν μπορεί να είναι επιλεκτικό και πιάνει τα πάντα, από τα μεγαλύτερα των ψαριών έως τον ελάχιστο γόνο, το αύριο της θάλασσας. Αν βλέπατε τι πετάει κάθε μέρα η τράτα στη θάλασσα, θα φρίττατε. Είναι προφανές ότι εάν τηρούνταν οι νόμοι κι κανόνες ως προς τα κατώτατα επιτρεπτά μεγέθη, οι τράτες θα έπρεπε να σταματούσαν σήμερα κιόλας την δραστηριότητα. Κι οι θάλασσες θα αναζωογονούνταν και τα ψάρια θα πολλαπλασιάζονταν. Ωστόσο, τέτοια βούληση δεν υπάρχει. Η θάλασσα υποβαθμίζεται ανυπεράσπιστη και τα ψάρια μειώνονται δραματικά, εξαιτίας της στρεβλής, κοντόφθαλμης και ουσιαστικά ανύπαρκτης αλιευτικής πολιτικής του ελληνικού κράτους.
Η τεχνολογική εξέλιξη
Στην αυγή της νέας χιλιετίας που συνέπεσε με την ψηφιακή εποχή, στην υπηρεσία του ψαρά μπήκαν νέα βοηθήματα που επρόκειτο να υποστηρίξουν αφάνταστα την αλιευτική προσπάθεια. Μιλάμε κυρίως για τα βυθόμετρα - ανιχνευτές ψαριών και τα gps, τα συστήματα υπολογισμού στίγματος. Η κύρια δυσκολία του ψαρέματος δεν είναι άλλη από την ανεύρεση των ψαριών, των τόπων που βρίσκονται. Μέχρι τότε χρειάζονταν χιλιάδες ώρες ψαρέματος προκειμένου να βρει και να απομνημονεύσει ο ψαράς λίγα σημεία με ψάρια. Πλέον, είναι πανεύκολο. Με τον κατάλληλο εξοπλισμό, ο καθένας μπορεί να βρίσκει τα ψάρια και να τα αναγνωρίζει βλέποντάς τα στην οθόνη του μηχανήματός του. Αυτό που κάποτε ήταν τέχνη κι εμπειρία, κατέληξε πλέον ρουτίνα, που δεν προϋποθέτει παρά μερικές εκατοντάδες έως χιλιάδες ευρώ σε εξοπλισμό. Κατανοεί εύκολα κανείς ότι τα ψάρια είναι εδώ και κάμποσα χρόνια ανυπεράσπιστα, παραδομένα στη διάθεση του καθενός. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα ψαρευτούν μέχρι και το τελευταίο. Αν και μαθαίνουν, προσαρμόζονται κι αντιμετωπίζουν κάθε νέο κίνδυνο που προκύπτει για αυτά, δεν είναι ασφαλώς δυνατόν να αντιμετωπίσουν την ψηφιακή τεχνολογία. Κι είναι δυστυχώς εκείνη που θα τα αφανίσει.
Ασύμμετρες απειλές
Οι πληροφορίες που καταχωρούνται εδώ είναι γνωστές από την αρθρογραφία εφημερίδων και προέρχονται ασφαλώς από έγκυρα ειδησεογραφικά πρακτορεία. Έτσι, έχει γίνει γνωστό εδώ κι αρκετά χρόνια κι έχουν ήδη εκδοθεί δικαστικές αποφάσεις στην Ιταλία: τα πυρηνικά κατάλοιπα των ευρωπαϊκών εργοστασίων παραγωγής ρεύματος, τα οποία είχε αναλάβει η μαφία να μεταφέρει στην Αφρική και να θάψει εκεί, έχουν ποντιστεί, πλοία και φορτίο, σε διάφορα σημεία της Μεσογείου, κοντά στα ελληνικά παράλια σε κάποιες περιπτώσεις.
Είναι γνωστό επίσης ότι πριν μερικά χρόνια οι Αμερικανοί πόντισαν το χημικό οπλοστάσιο της Συρίας στη Μεσόγειο.
Το ατύχημα στην Ιαπωνία που απελευθέρωσε τεράστιες ποσότητες ραδιενέργειας στον Ειρηνικό ωκεανό δεν γνωρίζουμε καθόλου τι επιπτώσεις θα έχει, ή ήδη έχει, ούτε εκεί που συνέβη, ούτε στις λοιπές θάλασσες του πλανήτη.
Φυσικά υπήρξε κι η τεράστια διαρροή πετρελαίου που κατέστρεψε τον απέραντο κόλπο του Μεξικού. Ωστόσο, δεν έγινε μάθημα. Λίγα μόλις χρόνια αργότερα, έχει ληφθεί η απόφαση να υπάρξουν υποθαλάσσιες εξορύξεις, σε πολλά σημεία της λεκάνης της Μεσογείου. Δεν συνυπολογίζεται ο κίνδυνος νέου ατυχήματος, προτεραιότητα είναι η υψηλή κερδοφορία των επιχειρήσεων κι οι υγιείς οικονομικοί δείκτες. Κι η ασταμάτητη παραγωγή ενέργειας που θα κατασπαταληθεί. Κι ας καταρρεύσουν όλα τα υπόλοιπα. Τι τραγικό πολιτισμικό αδιέξοδο...
Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο ζοφερή , αν σε όλα αυτά προστεθούν οι κίνδυνοι από την εισβολή ξενικών ειδών, εξαιτίας της αύξησης της θερμοκρασίας. Ασθένειες, ιοί, επιδημίες και μικρόβια που αποδεκατίζουν τα ψάρια, τα φύκια, τα οστρακοειδή. Το τοξικό φύκι caulerpa taxifolia που πολλαπλασιάζεται. Την αστική μόλυνση, τα χημικά, τα μικροπλαστικά που κατακλύζουν τη θάλασσα.
Η θάλασσα κινδυνεύει. Είναι ασύλληπτα ισχυρό το κτύπημα που έχει δεχθεί σε μόλις εκατό χρόνια βιομηχανικής ανάπτυξης. Δεν τολμώ να φανταστώ πως θα είναι έναν αιώνα αργότερα.
Το μέλλον της αλιείας
Είναι αυτονόητο, πως σε μια θάλασσα που παρακμάζει με γοργούς ρυθμούς, δεν μπορεί να υπάρξει η ψαρική ως υγιής, παραγωγικός κλάδος. Ούτως ή άλλως, ως επιχειρηματική δραστηριότητα είναι προβληματική, ασύμβατη με το οικονομικό σύστημα που διέπει και τις σχέσεις παραγωγής του πρωτογενή τομέα. Και είναι ασύμβατη διότι έχει «ταβάνι», καθώς λειτουργεί σε πεπερασμένο περιβάλλον. Το γεγονός αυτό δεν της επέτρεψε να αναπτύσσεται διαρκώς, απαραίτητη προϋπόθεση επιτυχίας της καπιταλιστικής επιχείρησης. Προσπαθώντας να προσαρμοστεί στη συνθήκη αυτή, η βιομηχανική αλιεία εκμηδένισε τα πλουσιότερα αλιευτικά πεδία. Και είμαστε πλέον στο σημείο που η οικονομία νοσεί αλλά ταυτόχρονα και η θάλασσα. Κι αν η οικονομία κάποια στιγμή ανακάμψει, με τους τρόπους που ανακάμπτει συνήθως, με πολέμους και καταστροφές, είναι βέβαιο ότι η κατάσταση της θάλασσας θα χειροτερεύει διαρκώς, όσο δεν αλλάζουμε ριζικά τρόπο ζωής, όσο δεν υιοθετούμε μη καταναλωτικό μοντέλο. Όμως, καθώς κάτι τέτοιο δεν είναι ορατό, ας έχουμε κατά νου την περίπτωση ολικής κατάρρευσης του θαλασσινού οικοσυστήματος.
Πως θα επιβιώναμε χωρίς τη θάλασσα; Μου φαίνεται εντελώς αδύνατον.
Αν η θάλασσα πεθαίνει, μπορεί να υπάρξει το αύριο αυτού του κόσμου;
Μοιάζει τούτη η εποχή με το λυκόφως, τις τελευταίες αναλαμπές ενός παραδείσου που φθίνει πια οριστικά, πριν τον σκεπάσει η νύχτα.
Κι όμως, η θάλασσα θα ζήσει. Δεν γίνεται αλλιώς. Η νύχτα θα περάσει. Η θάλασσα θα επιβίωνε, ακόμα κι αν καταστρεφόταν η ανθρωπότητα. Θα επιβίωνε, για να ξαναγεννούσε τη ζωή, όταν θα ερχόταν και πάλι η ώρα.
Κωστής Γεωργάς
Αλιεύς – Ιστιοπλόος
Για «Τα Νέα της Ιθάκης»
Ιούνιος 2020
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου