Ο
Πέτρος Πιζάνιας εξετάζει τους ελληνικούς πληθυσμούς κάτω από την
οθωμανική κυριαρχία και το σταδιακό πέρασμα από τη συναίνεση και την
υποτέλεια στον αυτο-προσδιορισμό και την Επανάσταση.Συντάκτης:
Συνομιλήσαμε με τον ιστορικό Πέτρο Πιζάνια,
ομότιμο καθηγητή στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, με αφορμή την πρόσφατη έκδοση
του βιβλίου του «Η ιστορία των Νέων Ελλήνων. Από το 1400 έως το 1820»
(Εκδόσεις της Εστίας, 2014).
• Οι Ελληνες είμαστε ένας πληθυσμός παλαιός. Ποιες ήταν σε αδρές γραμμές οι διακυμάνσεις στην ιστορία μας;
Αναμφίβολα είμαστε ένας από τους αρχαίους πληθυσμούς του πλανήτη και μάρτυρες είναι η γλώσσα και η ιστορία μας. Ωστόσο, πρέπει να κρατήσουμε σταθερά κατά νου ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί από τη μακεδονική κατάκτηση έως το 1821 έζησαν αδιαφοροποίητα σε καθεστώς αυτοκρατορικής κυριαρχίας και ως ένας από τους πολλούς κυριαρχούμενους πληθυσμούς από τα τέσσερα διαδοχικά αυτοκρατορικά κράτη και μία από τις πολλές πληθυσμιακές χριστιανικές ομάδες.
• Στο βιβλίο σας υποστηρίζετε πως οι Νέοι Ελληνες εμφανίζονται σε διαφοροποίηση από το Βυζάντιο και το θεοκρατικό του σύστημα.
Οι Ελληνες επανεμφανίζονται ως κοσμικά πολιτικά σύμβολα κατά το τέλος του 13ου-αρχές 14ου αιώνα, με διάσημη αναφορά το κείμενο του Γεωργίου -Πλήθωνα- Γεμιστού. Σε περίοδο ισχυρής ανόδου των Οθωμανών, κατάρρευσης του Βυζαντίου, άμεσης ή έμμεσης προσχώρησης στις οθωμανικές τάξεις πολλών Βυζαντινών αξιωματούχων -και η ορθόδοξη εκκλησιαστική ελίτ μεταξύ αυτών-, η επιδίωξη του Πλήθωνα ήταν να θεμελιώσει μια πολιτική ιδεολογία νέου τύπου κυριαρχίας, ανεξάρτητη από τα τρία θεοκρατικά συστήματα, το βυζαντινό, των Λατίνων και το οθωμανικό. Τη φράση «…εμείς επί των οποίων είστε ηγεμόνας και βασιλεύς, είμαστε Ελληνες...», που διατύπωσε ο Πλήθωνας στον Μυστρά το 1414 και αφορούσε κυρίως την Πελοπόννησο, την θεμελίωνε σε κοσμικά επιχειρήματα, ιστορικά, γλωσσικά και γεωγραφικά. Προκάλεσε κάποια ιδεολογική τομή σε σχέση με όλα τα θεοκρατικά συστήματα κυριαρχίας, αλλά ηττήθηκε, όπως και οι εξεγέρσεις.
• Και ο ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας;
Μόλις εννέα μήνες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ο Πορθητής διόρισε Πατριάρχη τον Γεννάδιο Σχολάριο και του παραχώρησε τα γνωστά προνόμια: να επιτηρεί τους χριστιανούς ραγιάδες υποτελείς στο όνομα και για λογαριασμό του σουλτάνου. Τα ίδια προνόμια απέκτησαν και οι υπόλοιποι ορθόδοξοι πατριάρχες αργότερα, καθώς και ο Πατριάρχης της Αρμενικής Εκκλησίας και ο Αρχιραβίνος. Τα αντίστοιχα μιλέτια δημιουργήθηκαν αιώνες αργότερα. Οι ορθόδοξες εκκλησιαστικές ελίτ όλων των Πατριαρχείων μετεξελίχθηκαν σε πληρεξούσιες υποτελείς αριστοκρατίες και διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην εμπέδωση και την αναπαραγωγή της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά ταυτόχρονα έθεσαν τους εαυτούς τους έξω από την ανάδυση των Νέων Ελλήνων. Υπήρξε η γνωστή εξαίρεση του Κ. Λούκαρι, αλλά και αυτή ηττήθηκε.
• Και οι ελληνικοί πληθυσμοί πώς αποδέχονται την οθωμανική κυριαρχία;
Υπήρξαν εξεγέρσεις και τις αναφέρω, αλλά ο κανόνας ήταν η συναίνεση. Οι παραγωγικοί πληθυσμοί των χωρικών, των ποιμένων, των τεχνιτών, δηλαδή περίπου το 85% του γενικού πληθυσμού, απορροφήθηκαν από τα καθημερινά τους έργα «ποριζόμενοι ως φόρου υποτελείς στους βαρβάρους», όπως έγραψε ο Μάρκος Μουσούρος. Ταυτόχρονα διαπιστώνουμε μια σοβαρή παραγωγική αναδιάρθρωση σε όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα. Οι πληθυσμοί αυτοί, με το ευνοϊκό πλαίσιο της οθωμανικής ειρήνης και της διανομής γης με το σύστημα chift-hane, πραγματοποίησαν μια εντυπωσιακή στροφή προς τις ακριβότερες εμπορευματικές καλλιέργειες και την κτηνοτροφία.
• Αφιερώνετε στο βιβλίο σας ένα κεφάλαιο για την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας μεταξύ Οθωμανών κυρίαρχων και υποτελών, ραγιάδων.
Οι Οθωμανοί είχαν συγκροτήσει ένα αποτελεσματικό σύστημα συναίνεσης που στηριζόταν σε τρεις πυλώνες: α) την ανοχή της πίστης των ραγιάδων, τους οποίους άλλωστε έλεγχαν οι εκκλησίες τους για λογαριασμό της Πύλης, β) τη διατήρηση των τοπικών κοινωνικών αρχοντιών (οι λεγόμενες κοινότητες), οι οποίες όμως θα λειτουργούσαν για λογαριασμό της Πύλης, και γ) διανομή γης, εντέλει οικογενειακού κλήρου, σε όλους τους ραγιάδες και ελευθερία βόσκησης για τους ποιμένες. Μαζί με αυτά και στην ανοχή της ζωής των ραγιάδων έναντι φόρου, του κεφαλικού. Ολα αυτά ήταν κατά παραχώρηση. Στα ζητήματα αναπαραγωγής μιας κυριαρχίας, πρωτεύουσα σημασία έχουν οι κοινωνικές σχέσεις που εξασφαλίζουν τη διαιώνιση της εξουσίας. Στο οθωμανικό αυτοκρατορικό κράτος οι σχέσεις κυριαρχίας εξασφαλίζονταν (εκτός φυσικά από τους Οθωμανούς αξιωματούχους) από την ορθόδοξη και τις άλλες εκκλησίες μέσω των τοπικών αξιωματούχων τους, επισκόπων κτλ. Η χρηματοδότηση εξασφαλιζόταν από τους ίδιους τους κατακτημένους με τη διαμεσολάβηση των μικρών τοπικών αρχοντιών, τον κοτζάμπαση κάθε καζά (επαρχία) και τους δημογέροντες στα χωριά ή αντιστοίχως στις πόλεις.
• Ενας βασικός όρος που διατρέχει το βιβλίο σας είναι οι ελληνικές ελίτ.
Ο όρος ελίτ εννοεί την αντικειμενική κοινωνική θέση της κάθε ομάδας ισχύος. Οι εν γένει προεστοί, με επικεφαλής ανά μικρή επαρχία έναν κοτζάμπαση και ανά μεγαλύτερη περιφέρεια, σαντζάκι ή πασαλίκι (π.χ. Πελοπόννησος, Εύβοια), έστελναν ομήρους πίστεως στην Πύλη. Οι καζάδες με καθεστώς αρματολικιού διέθεταν επιπλέον τις ένοπλες ελίτ, τα αρματολικά σώματα με επικεφαλής έναν πρωτοκαπετάνιο. Αυτοί, μαζί με ορισμένους κτηματίες, δύο μικρές τοπικές ένοπλες αριστοκρατίες και φυσικά τους αξιωματούχους της εκκλησιαστικής αριστοκρατίας αποτελούσαν τις παραδοσιακές ελίτ ή ηγετικές ομάδες - όλες ενσωματωμένες στο οθωμανικό κράτος με ποικίλες πληρεξούσιες αρμοδιότητες. Οι νεότερες κοινωνικές ομάδες ισχύος, που εμφανίζονται από τον 17ο αιώνα, ήταν αστοί: οι έμποροι, οι καραβοκυραίοι και οι διανοούμενοι. Από τις τρεις αυτές νεότερες ελίτ προέκυψε ο κοινωνικός πυρήνας του Νέου Ελληνισμού. Πολύ συνοπτικά, οι έμποροι ήταν εκείνοι που αυτοπροσδιορίζονταν Ελληνες από τον 17ο αιώνα, φυσικά οι διανοούμενοι, που ήταν εν πολλοίς κοινωνικά παιδιά τους, και αργότερα οι καραβοκυραίοι, αυτοπροσδιορισμός προφανώς αντίθετος με τις πεποιθήσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η κοινωνική και οικονομική τους ανάπτυξη σε δύο αιώνες είναι εντυπωσιακή. Φτάνουν προς το τέλος του 18ου αιώνα να ελέγχουν το εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας με την Ευρώπη και μέσω του εμπορίου συνάπτουν σχέσεις με τις παραδοσιακές ελίτ των προεστών και των αρματολών. Με μετρημένο το κεφάλαιό τους για τις αρχές του 19ου αιώνα συναντάμε μεγιστάνες του εμπορικού κεφαλαίου σε βαλκανικό επίπεδο. Αυτές οι ομάδες, με τα εμπορικά δίκτυα, τα σχολεία που χρηματοδοτούν, την εντυπωσιακή διαφωτιστική δράση των Ελλήνων διανοουμένων διαφωτιστών, σχημάτισαν αυτό που ορίζω ως κοινωνικό και οικονομικό χώρο των Νέων Ελλήνων. Οι ίδιες ομάδες, με βάση τα συμφέροντά τους και τις ιδέες που διαμόρφωσαν για τους εαυτούς τους, συνάντησαν τα ευρωπαϊκά πρότυπα και αναγνωρίστηκαν σε αυτά. Η βασική αντινομία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν πως οι ισχυροί Ελληνες είχαν διαφοροποιηθεί πολύ έντονα αλλά ταυτόχρονα παρέμεναν ραγιάδες. Αυτή η αντινομία ήταν η κινητήρια δύναμη που τους οδήγησε στην Επανάσταση. Κατά τα άλλα, για τη δράση των διανοουμένων, τη σημασία των αρματολών, τη Φιλική, τη θέση των χωρικών και άλλα θέματα, όλα περιλαμβάνονται στο βιβλίο.
• Στην ανάλυσή σας χρησιμοποιείτε πολλές μεθόδους της ιστορικής έρευνας και ποικίλα είδη της ιστορίας. Πρόκειται επιπλέον για μια μεθοδολογική πρόταση;
Σε κάποιο βαθμό, ναι. Για την ονομασία της δανείστηκα τον όρο κριτικός ρεαλισμός. Αλλά καλύτερα είναι ο αναγνώστης να κρίνει μόνος του.
• Οι Ελληνες είμαστε ένας πληθυσμός παλαιός. Ποιες ήταν σε αδρές γραμμές οι διακυμάνσεις στην ιστορία μας;
Αναμφίβολα είμαστε ένας από τους αρχαίους πληθυσμούς του πλανήτη και μάρτυρες είναι η γλώσσα και η ιστορία μας. Ωστόσο, πρέπει να κρατήσουμε σταθερά κατά νου ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί από τη μακεδονική κατάκτηση έως το 1821 έζησαν αδιαφοροποίητα σε καθεστώς αυτοκρατορικής κυριαρχίας και ως ένας από τους πολλούς κυριαρχούμενους πληθυσμούς από τα τέσσερα διαδοχικά αυτοκρατορικά κράτη και μία από τις πολλές πληθυσμιακές χριστιανικές ομάδες.
• Στο βιβλίο σας υποστηρίζετε πως οι Νέοι Ελληνες εμφανίζονται σε διαφοροποίηση από το Βυζάντιο και το θεοκρατικό του σύστημα.
Οι Ελληνες επανεμφανίζονται ως κοσμικά πολιτικά σύμβολα κατά το τέλος του 13ου-αρχές 14ου αιώνα, με διάσημη αναφορά το κείμενο του Γεωργίου -Πλήθωνα- Γεμιστού. Σε περίοδο ισχυρής ανόδου των Οθωμανών, κατάρρευσης του Βυζαντίου, άμεσης ή έμμεσης προσχώρησης στις οθωμανικές τάξεις πολλών Βυζαντινών αξιωματούχων -και η ορθόδοξη εκκλησιαστική ελίτ μεταξύ αυτών-, η επιδίωξη του Πλήθωνα ήταν να θεμελιώσει μια πολιτική ιδεολογία νέου τύπου κυριαρχίας, ανεξάρτητη από τα τρία θεοκρατικά συστήματα, το βυζαντινό, των Λατίνων και το οθωμανικό. Τη φράση «…εμείς επί των οποίων είστε ηγεμόνας και βασιλεύς, είμαστε Ελληνες...», που διατύπωσε ο Πλήθωνας στον Μυστρά το 1414 και αφορούσε κυρίως την Πελοπόννησο, την θεμελίωνε σε κοσμικά επιχειρήματα, ιστορικά, γλωσσικά και γεωγραφικά. Προκάλεσε κάποια ιδεολογική τομή σε σχέση με όλα τα θεοκρατικά συστήματα κυριαρχίας, αλλά ηττήθηκε, όπως και οι εξεγέρσεις.
• Και ο ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας;
Μόλις εννέα μήνες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ο Πορθητής διόρισε Πατριάρχη τον Γεννάδιο Σχολάριο και του παραχώρησε τα γνωστά προνόμια: να επιτηρεί τους χριστιανούς ραγιάδες υποτελείς στο όνομα και για λογαριασμό του σουλτάνου. Τα ίδια προνόμια απέκτησαν και οι υπόλοιποι ορθόδοξοι πατριάρχες αργότερα, καθώς και ο Πατριάρχης της Αρμενικής Εκκλησίας και ο Αρχιραβίνος. Τα αντίστοιχα μιλέτια δημιουργήθηκαν αιώνες αργότερα. Οι ορθόδοξες εκκλησιαστικές ελίτ όλων των Πατριαρχείων μετεξελίχθηκαν σε πληρεξούσιες υποτελείς αριστοκρατίες και διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην εμπέδωση και την αναπαραγωγή της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά ταυτόχρονα έθεσαν τους εαυτούς τους έξω από την ανάδυση των Νέων Ελλήνων. Υπήρξε η γνωστή εξαίρεση του Κ. Λούκαρι, αλλά και αυτή ηττήθηκε.
• Και οι ελληνικοί πληθυσμοί πώς αποδέχονται την οθωμανική κυριαρχία;
Υπήρξαν εξεγέρσεις και τις αναφέρω, αλλά ο κανόνας ήταν η συναίνεση. Οι παραγωγικοί πληθυσμοί των χωρικών, των ποιμένων, των τεχνιτών, δηλαδή περίπου το 85% του γενικού πληθυσμού, απορροφήθηκαν από τα καθημερινά τους έργα «ποριζόμενοι ως φόρου υποτελείς στους βαρβάρους», όπως έγραψε ο Μάρκος Μουσούρος. Ταυτόχρονα διαπιστώνουμε μια σοβαρή παραγωγική αναδιάρθρωση σε όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα. Οι πληθυσμοί αυτοί, με το ευνοϊκό πλαίσιο της οθωμανικής ειρήνης και της διανομής γης με το σύστημα chift-hane, πραγματοποίησαν μια εντυπωσιακή στροφή προς τις ακριβότερες εμπορευματικές καλλιέργειες και την κτηνοτροφία.
• Αφιερώνετε στο βιβλίο σας ένα κεφάλαιο για την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας μεταξύ Οθωμανών κυρίαρχων και υποτελών, ραγιάδων.
Οι Οθωμανοί είχαν συγκροτήσει ένα αποτελεσματικό σύστημα συναίνεσης που στηριζόταν σε τρεις πυλώνες: α) την ανοχή της πίστης των ραγιάδων, τους οποίους άλλωστε έλεγχαν οι εκκλησίες τους για λογαριασμό της Πύλης, β) τη διατήρηση των τοπικών κοινωνικών αρχοντιών (οι λεγόμενες κοινότητες), οι οποίες όμως θα λειτουργούσαν για λογαριασμό της Πύλης, και γ) διανομή γης, εντέλει οικογενειακού κλήρου, σε όλους τους ραγιάδες και ελευθερία βόσκησης για τους ποιμένες. Μαζί με αυτά και στην ανοχή της ζωής των ραγιάδων έναντι φόρου, του κεφαλικού. Ολα αυτά ήταν κατά παραχώρηση. Στα ζητήματα αναπαραγωγής μιας κυριαρχίας, πρωτεύουσα σημασία έχουν οι κοινωνικές σχέσεις που εξασφαλίζουν τη διαιώνιση της εξουσίας. Στο οθωμανικό αυτοκρατορικό κράτος οι σχέσεις κυριαρχίας εξασφαλίζονταν (εκτός φυσικά από τους Οθωμανούς αξιωματούχους) από την ορθόδοξη και τις άλλες εκκλησίες μέσω των τοπικών αξιωματούχων τους, επισκόπων κτλ. Η χρηματοδότηση εξασφαλιζόταν από τους ίδιους τους κατακτημένους με τη διαμεσολάβηση των μικρών τοπικών αρχοντιών, τον κοτζάμπαση κάθε καζά (επαρχία) και τους δημογέροντες στα χωριά ή αντιστοίχως στις πόλεις.
• Ενας βασικός όρος που διατρέχει το βιβλίο σας είναι οι ελληνικές ελίτ.
Ο όρος ελίτ εννοεί την αντικειμενική κοινωνική θέση της κάθε ομάδας ισχύος. Οι εν γένει προεστοί, με επικεφαλής ανά μικρή επαρχία έναν κοτζάμπαση και ανά μεγαλύτερη περιφέρεια, σαντζάκι ή πασαλίκι (π.χ. Πελοπόννησος, Εύβοια), έστελναν ομήρους πίστεως στην Πύλη. Οι καζάδες με καθεστώς αρματολικιού διέθεταν επιπλέον τις ένοπλες ελίτ, τα αρματολικά σώματα με επικεφαλής έναν πρωτοκαπετάνιο. Αυτοί, μαζί με ορισμένους κτηματίες, δύο μικρές τοπικές ένοπλες αριστοκρατίες και φυσικά τους αξιωματούχους της εκκλησιαστικής αριστοκρατίας αποτελούσαν τις παραδοσιακές ελίτ ή ηγετικές ομάδες - όλες ενσωματωμένες στο οθωμανικό κράτος με ποικίλες πληρεξούσιες αρμοδιότητες. Οι νεότερες κοινωνικές ομάδες ισχύος, που εμφανίζονται από τον 17ο αιώνα, ήταν αστοί: οι έμποροι, οι καραβοκυραίοι και οι διανοούμενοι. Από τις τρεις αυτές νεότερες ελίτ προέκυψε ο κοινωνικός πυρήνας του Νέου Ελληνισμού. Πολύ συνοπτικά, οι έμποροι ήταν εκείνοι που αυτοπροσδιορίζονταν Ελληνες από τον 17ο αιώνα, φυσικά οι διανοούμενοι, που ήταν εν πολλοίς κοινωνικά παιδιά τους, και αργότερα οι καραβοκυραίοι, αυτοπροσδιορισμός προφανώς αντίθετος με τις πεποιθήσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η κοινωνική και οικονομική τους ανάπτυξη σε δύο αιώνες είναι εντυπωσιακή. Φτάνουν προς το τέλος του 18ου αιώνα να ελέγχουν το εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας με την Ευρώπη και μέσω του εμπορίου συνάπτουν σχέσεις με τις παραδοσιακές ελίτ των προεστών και των αρματολών. Με μετρημένο το κεφάλαιό τους για τις αρχές του 19ου αιώνα συναντάμε μεγιστάνες του εμπορικού κεφαλαίου σε βαλκανικό επίπεδο. Αυτές οι ομάδες, με τα εμπορικά δίκτυα, τα σχολεία που χρηματοδοτούν, την εντυπωσιακή διαφωτιστική δράση των Ελλήνων διανοουμένων διαφωτιστών, σχημάτισαν αυτό που ορίζω ως κοινωνικό και οικονομικό χώρο των Νέων Ελλήνων. Οι ίδιες ομάδες, με βάση τα συμφέροντά τους και τις ιδέες που διαμόρφωσαν για τους εαυτούς τους, συνάντησαν τα ευρωπαϊκά πρότυπα και αναγνωρίστηκαν σε αυτά. Η βασική αντινομία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν πως οι ισχυροί Ελληνες είχαν διαφοροποιηθεί πολύ έντονα αλλά ταυτόχρονα παρέμεναν ραγιάδες. Αυτή η αντινομία ήταν η κινητήρια δύναμη που τους οδήγησε στην Επανάσταση. Κατά τα άλλα, για τη δράση των διανοουμένων, τη σημασία των αρματολών, τη Φιλική, τη θέση των χωρικών και άλλα θέματα, όλα περιλαμβάνονται στο βιβλίο.
• Στην ανάλυσή σας χρησιμοποιείτε πολλές μεθόδους της ιστορικής έρευνας και ποικίλα είδη της ιστορίας. Πρόκειται επιπλέον για μια μεθοδολογική πρόταση;
Σε κάποιο βαθμό, ναι. Για την ονομασία της δανείστηκα τον όρο κριτικός ρεαλισμός. Αλλά καλύτερα είναι ο αναγνώστης να κρίνει μόνος του.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου