Οι περιστερώνες της αυτάρκειας

Περιστερώνας, Βόρεια Σέριφος λιτός και απέριττος 

Οι περιστερώνες της αυτάρκειας

 Θοδωρής Αθανασιάδης

 Ταξίδια του νου, τροφή για μυαλό και ψυχή... 

 Στολίδια στη λιτή γη οι περιστερώνες των Κυκλάδων, έχουν να διηγηθούν τη δική τους ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα ιστορία.

 Μέσα στον ζόφο αυτών των ημερών και για όσο καιρό διαρκεί αυτή η πρωτόγνωρη για όλους μας δοκιμασία, κάθε Σάββατο, εδώ στις «Νησίδες», θα επιχειρούμε με αισιόδοξη διάθεση και εργαλεία την εικόνα, τον λόγο και τη φαντασία, να σας φτιάχνουμε τη μέρα, πραγματοποιώντας νοερές αποδράσεις στις ομορφιές της πολύχρωμης Ελλάδας μας.

 Θα αφήνουμε για λίγο πίσω τη μιζέρια των γκρίζων, έρημων μεγαλουπόλεων και τη μονόχρωμη όψη της ζωής και θα αντλούμε δύναμη και ελπίδα από την απαράμιλλη γοητεία της ζωογόνας ελληνικής υπαίθρου. 

 Θα «Μένουμε Σπίτι» μαζί σας και μέσα από αυτή τη στήλη θα συνεχίσουμε ακούραστα να μοιραζόμαστε όμορφες εικόνες και ενδιαφέρουσες ιστορίες από ξεχωριστούς τόπους της χώρας μας που έχουν το χάρισμα να ταξιδεύουν το μυαλό και την ψυχή, να γεμίζουν τα σκοτάδια μας με το φως της φύσης και του πολιτισμού. 

 Εξάλλου μπήκε η άνοιξη, η πιο χαρμόσυνη και πιο αισιόδοξη εποχή του χρόνου, και κανένας ιός δεν θα μας κλέψει το δικαίωμα να ελπίζουμε, να ονειρευόμαστε και να σχεδιάζουμε την επόμενη «απόδραση», που αργά ή γρήγορα θα πραγματοποιηθεί ξανά! 

 Και όπως είπε και ο μεγάλος Γιάννης Ρίτσος «Είναι άνοιξη πια. Δεν χωράει η πίκρα μέσα στο φως!!!». 

 Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ανιος, μάντης της ιερής Δήλου και γιος του Απόλλωνα, είχε τρεις πανέμορφες κόρες, την Οινώ, τη Σπερμώ και την Ελαΐδα, τις οποίες ο θεός Διόνυσος, που ήταν και παππούς των κοριτσιών, τις είχε προικίσει με το χάρισμα ό,τι πιάνουν να γίνεται κρασί, στάρι και λάδι! 

 Το θαυμαστό αυτό προσόν έφτασε κάποια στιγμή στα αυτιά του βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονα, που εκείνη την εποχή προετοιμαζόταν για την εκστρατεία της Τροίας. 

 Πρακτικό μυαλό καθώς ήταν ο στρατάρχης των Ελλήνων, είδε στις τρεις κοπέλες την απόλυτη λύση στο πρόβλημα της τροφοδοσίας του στρατού του και τις πρόσταξε να μπαρκάρουν μαζί του. 

Ομως, τρία κορίτσια ανάμεσα σε τόσους αφιονισμένους στρατιώτες, δεν φάνηκε να είναι και η καλύτερη ιδέα. Ετσι οι κόρες του Ανιου, που μάλιστα φημίζονταν για την ενάρετη ζωή τους, αρνήθηκαν την πρόταση του βασιλιά. 

 Φυσικά ο Αγαμέμνονας, ένας άντρας τέτοιου βεληνεκούς, που δεν δίστασε μάλιστα να θυσιάσει την ίδια του την κόρη προκειμένου οι θεοί να εξασφαλίσουν στον στόλο του ούριο άνεμο στην πλεύση προς την Τροία, διέταξε να τις βρουν και να τις φέρουν μπροστά του με τη βία. 

Τα κορίτσια τότε προσέφυγαν τρομαγμένα στον προστάτη και παππού τους, τον θεό Διόνυσο, και εκείνος με τη σειρά του τα μεταμόρφωσε σε περιστέρια. Από τότε, σύμφωνα με τον μύθο, τα όμορφα αυτά πουλιά ζουν και εκτρέφονται στα νησιά των Κυκλάδων.

 Μάλιστα κάποια νησιά όπως η Σίφνος και η Σέριφος τα αποτύπωσαν στα νομίσματα που έκοβαν.

Τήνος: εδώ θα δεις τους περισσότερους και ομορφό- τερους περιστερώνες του Αιγαίου. Ο έμπειρος τεχνίτης έπρεπε να γνωρίζει τα περάσματα και τις συνήθειες των περιστεριών, αλλά και τα ρεύματα του αέρα.

Θοδωρής Αθανασιάδης / www.viewsofgreece.com

Το δικαίωμα στην… κοπριά 

Από εκείνους τους μακρινούς καιρούς των μύθων και των θρύλων, οι αιώνες κύλησαν σαν νεράκι στο αυλάκι της Ιστορίας. Από τις Κυκλάδες πέρασαν πολλοί, στρατηλάτες και κατακτητές, πειρατές, έμποροι και βασιλιάδες, μέχρι που έφτασαν τα δραματικά χρόνια του Μεσαίωνα και της Φραγκοκρατίας. 

 Ετσι, αναπόφευκτα, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, ήρθε και η σειρά των Βενετσιάνων δόγηδων να πατήσουν το πόδι τους στο Αιγαίο. Ξεκίνησαν λοιπόν να στήνουν τα κάστρα τους στα όμορφα νησιά και να εφαρμόζουν δικούς τους κανόνες και έθιμα σχετικά με την εκμετάλλευση της γης και των πόρων της. 

 Ενα από τα πολλά προνόμια που φρόντιζαν να μοιραστούν μεταξύ τους οι «ευγενέστατοι άρχοντες και εκλαμπρότατοι αφέντες», όπως αποκαλούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους, ήταν το φεουδαρχικό προνόμιο, γνωστό ως «δικαίωμα του περιστερώνα» (droit des colombiers), δηλαδή το δικαίωμα της αποκλειστικής εκτροφής περιστεριών από τους ευγενείς. Φυσικά την αγγαρεία αυτής της δουλειάς δεν θα την έκαναν οι εκλεπτυσμένοι δόγηδες, ούτε οι κυρίες τους ή έστω τα τσιράκια τους. 

Απλά την ανέθεταν στους πάμφτωχους νησιώτες και ως αμοιβή για τις υπηρεσίες τους όρισαν το «δικαίωμα στην κοπριά». Με δυο λόγια οι Βενετσιάνοι γεύονταν τα πιτσούνια με σάλτσα μέντας και οι πεινασμένοι ξωμάχοι έπαιρναν ως αμοιβή για την εργασία τους τις… κουτσουλιές και αυτές, σκέτες, χωρίς σάλτσα! 

 Οι Ενετοί άρχοντες στρογγυλοκάθισαν στις Κυκλάδες περίπου 300 χρόνια και σε κάποια νησιά πολύ περισσότερο. Ολο αυτό το χρονικό διάστημα κατασκευάστηκαν σχεδόν σε όλα τα Κυκλαδονήσια εκατοντάδες περιστερώνες που σιγά σιγά, από λιτές, πρακτικές δομικές κατασκευές, μετατράπηκαν σε μεγάλα και περίπλοκα οικοδομήματα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική η οποία εναρμονίστηκε πλήρως στις ανάγκες της επιβίωσης. Το χούι όμως δεν κόβεται…

Οι ευγενείς συνέχισαν να τρώνε τα εύγευστα, δυναμωτικά πιτσουνάκια και οι φτωχοί μεροκαματιάρηδες να παίρνουν την κοπριά για να τη χρησιμοποιήσουν στη συνέχεια ως λίπασμα στα μικρά περιβόλια τους που με τόσο κόπο και μόχθο έστηναν ανάμεσα στις ξερολιθιές. 

 Και το χειρότερο; Tα πιο εκλεκτά προϊόντα που παρήγαν στα μικρά και άνυδρα μποστάνια τους κατέληγαν στα παλάτια των ευγενών, καθότι το κρέας του περιστεριού έπεφτε βαρύ στο ευγενές στομάχι των δόγηδων αν δεν το συνόδευε και ένα εκλεκτό λαχανικό! 

 Σοφή, λαϊκή αρχιτεκτονική 

Σήμερα αυτά τα παλιά αρχιτεκτονικά στολίδια απαντώνται σε όλα σχεδόν τα Κυκλαδονήσια, στη Σύρο, στην Τζια, στην Κύθνο, στην Ανδρο, στην Πάρο, στη Νάξο, στη Σίφνο, στη Μύκονο, μα κυρίως στην πανέμορφη Τήνο όπου έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 880 κτίσματα. 

 Στο νησί της Παναγιάς ο επισκέπτης θα δει μερικούς από τους παλαιότερους περιστερώνες του Αιγαίου (κάποιοι από αυτούς χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα, ενώ σε κάποια σημεία του νησιού σχηματίζουν ολόκληρες γειτονιές). 

 Οταν οι Ενετοί έφυγαν από τις Κυκλάδες, οι ντόπιοι είχαν πραγματικά εντρυφήσει στην εκτροφή των περιστεριών και μάλιστα βρήκαν ιδιαίτερα αποδοτική αυτήν την ενασχόληση, φτάνοντας να κάνουν μέχρι και εξαγωγές. Με τις πρωτεΐνες από το κρέας των πουλιών εμπλούτιζαν την πενιχρή διατροφή τους και με την κοπριά λίπαιναν τα χωραφάκια τους –είναι γνωστό ότι τα περιττώματα των περιστεριών περιέχουν υψηλό ποσοστό αζώτου. 

Ετσι λοιπόν μετά το τέλος της Φραγκοκρατίας, οι περιστερώνες όχι μόνο δεν εξαφανίστηκαν από τα νησιά, αλλά κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα αυξήθηκαν σε αριθμό και κοσμούσαν την αυλή σχεδόν κάθε κτήματος. Ενας συνήθης περιστερώνας από αυτούς που συναντά ακόμα ο περιπατητής στην ενδοχώρα της Τήνου είναι ένα σύνθετο, σχεδόν τετράγωνο κτίσμα, με διαστάσεις 3x3 μέτρα και με ύψος κάπου στα πέντε με έξι μέτρα.

 Στο ισόγειο -δηλαδή στο πάτωμα- υπάρχει άπλετος ελεύθερος χώρος για να μπορούν να μαζεύονται οι κουτσουλιές. Οι περισσότεροι περιστερώνες είναι διώροφοι, όμως υπάρχουν και αρκετοί που έχουν έως και τρεις ορόφους. Η κατασκευή θα πρέπει να είναι γερή, στιβαρή και χωρίς τρύπες ή κενά, ώστε να μην μπορούν να μπουν μέσα φίδια, ποντίκια, νυφίτσες και άλλα αρπακτικά που θέλουν και αυτά τον μεζέ τους. 

 Μερικοί μεγάλοι περιστερώνες χρησίμευαν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες ως υποστατικό όπου έμεναν οι εργάτες που δούλευαν τη γη, αλλά και ως αποθήκη και σπανιότερα ως στάβλος ή και αχυρώνας. 

Το εσωτερικό ήταν πάντα ανεπίχρηστο, ενώ το εξωτερικό ήταν φροντισμένο, σοβατισμένο με λάσπη και ασβεστωμένο. Ιδιαίτερη προσοχή έδινε ο ιδιοκτήτης στη στέγη, που είναι επίπεδη από πατημένο αργιλόχωμα, για να κρατάει τον περιστερώνα δροσερό. Κάθε χρόνο, με το τέλος του καλοκαιριού, ειδικός τεχνίτης επιθεωρούσε την στέγη και επισκεύαζε τυχόν ζημιές, ώστε να μην μπορεί να περάσει το νερό της βροχής.

 Για να έχουν «καλή πεταξιά»

Σε έναν τέτοιο περιστερώνα φωλιάζουν 25 ή και 30 ζευγάρια περιστεριών, που μπορούν να δώσουν ετησίως έως και 200 κιλά κρέας, αλλά και μια σημαντική ποσότητα εξαιρετικής ποιότητας κοπριά! Πάντως το να σηκώσεις μια τέτοια κατασκευή δεν ήταν και η πιο εύκολη υπόθεση. 

Ο έμπειρος τεχνίτης έπρεπε να γνωρίζει τα περάσματα και τις συνήθειες των περιστεριών, αλλά και τα ρεύματα του αέρα. Με τις γνώσεις αυτές έδινε ανάλογο προσανατολισμό στο κτίσμα ώστε τα πουλιά να έχουν -όπως έλεγαν οι παλιοί- «καλή πεταξιά» για να βρίσκουν τροφή και να αβγατίζει το σμήνος. 

 Σημαντικά ήταν και τα ανοίγματα στην κατασκευή, για να μπορούν τα πουλιά να ξεκουράζονται και να λιάζονται ώστε να επιτυγχάνεται η υγιεινή διαβίωση του πληθυσμού στη φωλιά και να μην αποδεκατίζεται από ασθένειες! Ετσι, ο προσεκτικός περιηγητής θα διαπιστώσει εύκολα ότι όλοι οι περιστερώνες είναι πάντα στραμμένοι προς την Ανατολή ή τη Δύση και ποτέ προς τον Βορρά. 

Οι κατασκευές γίνονταν από ντόπια πέτρα και τα χωρίσματα και τα τρισδιάστατα διακοσμητικά γεωμετρικά σχήματα -ρόμβοι, τρίγωνα, τετράγωνα, ρόδακες- από σχιστόλιθο και κάποιες φορές στην Τήνο από μάρμαρο. 

 Με τον καιρό οι περιστερώνες έγιναν πραγματικά έργα λαϊκής τέχνης και η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία αντανακλούσε το μεράκι του ιδιοκτήτη αλλά και ήταν σύμβολο του κοινωνικού status, καθώς και εδώ, όπως και στη Δύση, το μέγεθος του περιστερώνα αποτύπωνε το μέγεθος της περιουσίας του ιδιοκτήτη του.

 Κάποιοι περιστερώνες διατηρούν τα αρχικά ονόματα των «αφεντάδων» τους σχηματισμένα με σχιστόλιθο, την ημερομηνία κατασκευής τους, αλλά και διάφορα μικροσκοπικά διακοσμητικά μοτίβα όπως πουλιά ή κυπαρίσσια. 

 Ετσι σήμερα μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε πως οι περιστερώνες, μαζί με τους ανεμόμυλους και τα ταπεινά ξωκλήσια, αποτελούν ακόμη ένα αντιπροσωπευτικό στοιχείο της λαϊκής αρχιτεκτονικής, της καλαισθησίας και της ξεχωριστής κουλτούρας των Κυκλάδων που εξυπηρετούσε βασικές βιοτικές ανάγκες! 

 Ταραμπάδος, η γειτονιά των περιστερώνων 

Οπως προείπαμε σε όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων υπάρχουν διάσπαρτοι περιστερώνες και μάλιστα σε κάποια από αυτά διατηρούνται σε καλή κατάσταση, όμως μόνο στην Τήνο, και συγκεκριμένα στις εξοχές γύρω από το χωριό Ταραμπάδος, ο επισκέπτης θα δει τόσους πολλούς συγκεντρωμένους στην ίδια περιοχή. 

Ο τόπος είναι διαμορφωμένος για υπέροχους περιπάτους ανάμεσα στις ξερολιθιές, ενώ υπάρχουν πινακίδες που κατατοπίζουν τον πεζοπόρο. Στην άλλη άκρη του νησιού, στις καταπράσινες ρεματιές του χωριού Αγάπη, βρίσκονται κάποιοι από τους παλιότερους περιστερώνες του Αιγαίου! 

Στην Ανδρο περιστερώνες υπάρχουν στο Μπατσί, στο Κόρθι, στην Καππαριά, στα Αποίκια, ενώ στη Σίφνο γύρω από τον μεσαιωνικό οικισμό του Κάστρου. Στη Νάξο κάποιοι περιστερώνες διασώζονται στην περιοχή των Μελανών και στην Πάρο στις εξοχές της Μάρπησσας. Στη Σέριφο, στην κοιλάδα του Κένταρχου. 

Πηγή : https://www.efsyn.gr/