Ο ΦΟΒΟΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

 

Ο Έριχ Φρομ, υπήρξε γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη του Μάιν το 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.Στα έργα του συγκαταλέγονται: “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία”, “Και ως θεοί έσεσθε”, “Ο άνθρωπος για τον εαυτό του”, “Η υγιής κοινωνία”, “Ψυχανάλυση και θρησκεία”, “Η τέχνη της αγάπης”(σε συνεργασία με Ντ.Τ.Σουζούκι και Ρ.Ντ.Μαρτίνο), “Πέρα από τις αλυσίδες της ψευδαίσθησης”, “Η επανάσταση της ελπίδας” και “Η κρίση της ψυχανάλυσης”.

Ενα μνημειώδες έργο που αξίζει να το διαβάσουμε όλοι για να καταλάβουμε αν είμαστε έλευθεροι και ποιό πραγματικά είναι
το νόημα της ελευθερίας Η βαθειά και προφητική σκέψη του ΦΡΟΜ ειναι καταλυτική και ανατρεπτική ακόμα και σήμερα.

 

Η ευρώπη και γενικά ο δυτικός πολιτισμός περναει μια κρίση, που δεν ειναι μόνο οικονομική, ειναι και μιά κρίση αξιών, ο ΦΡΟΜ μας οδηγεί με ασφάλεια και διορατικότητα στην βαθύτερη ουσία του προβλήματος τον εαυτό μας, και την σχέση μας μέ τον κόσμο.

 

 Ενα βιβλίο που αξίζει να το διαβάσουν όσοι πιστέυουν στόν άνθρωπο ένα βιβλίο που αγάπησα και αγαπώ ενας φόρος τιμής στον μεγάλο δάσκαλο ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

 

γιάννης γούναρης

Θέλουν πραγματικά την ελευθερία οι σύγχρονοι άνθρωποι ή μήπως νοιώθουν φόβο μπροστά της; Η άνοδος της Δημοκρατίας, μολονότι απελευθέρωσε τον άνθρωπο, δημιούργησε παράλληλα μια κοινωνία όπου ο άνθρωπος αισθάνεται απομονωμένος από τους συνανθρώπους του, όπου οι σχέσεις έχουν χάσει τον προσωπικό τους χαρακτήρα.
…………………………………………….
Η προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της ελευθερίας με την απαλλαγή του από πολιτικά, οικονομικά και πνευματικά δεσμά, απετέλεσε το επίκεντρο της σύγχρονης ιστορίας με σειρά αιματηρών αγώνων ,αναρίθμητες αποτυχίες αλλά και σημαντικές νίκες.

 

Ο πόθος για την ελευθερία βρήκε την έκφρασή του στον οικονομικό λιμπεραλισμό, την πολιτική δημοκρατία ,τη θρησκευτική αυτονομία και την εξατομίκευση της προσωπικής ζωής.Πολλοί θεώρησαν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο σαν την τελική μάχη για την οριστική νίκη της ελευθερίας.Ενισχύθηκαν οι δημοκρατίες που προύπήρχαν ενώ αντικαταστάθηκαν οι παλιές μοναρχίες με νέα δημοκρατικά κράτη. Λίγα χρόνια αργότερα όμως εμφανίστηκαν νέα συστήματα για να διαψεύσουν όσα πίστευε πως είχε κερδίσει η ανθρωπότητα

 

 

.Κι αυτό γιατί η ουσία αυτών των συστημάτων ήταν η υποταγή του κοινωνικού συνόλου σε μία εξουσία πάνω στην οποία δεν ασκούσε κανέναν έλεγχο. Απαλλάχθηκε ο άνθρωπος από τους παλαιούς εχθρούς της ελευθερίας αλλά ξεπρόβαλαν μπροστά του νέοι εχθροί διαφορετικής φύσης.Αγνούμε το ρόλο των ανώνυμων αρχών, όπως η κοινή γνώμη και η κοινή λογική ,που η παντοδυναμία τους οφείλεται στην προθυμία μας να συμμορφωνόμαστε προς τις απαιτήσεις που έχουν οι άλλοι από εμάς, καθώς και στον εξίσου μεγάλο φόβο μας μη τυχόν και φανούμε διαφορετικοί από τους άλλους. Με άλλα λόγια εθελοτυφλούμε μπροστά στους εσωγενείς καταναγκασμούς και φόβους που υπονομεύουν τη σημασία των νικών που κέρδισε η ελευθερία από τους παραδοσιακούς εχθρούς.
Ο άνθρωπος μετά την επικράτηση του καπιταλισμού, έγινε ένας τροχός του τεράστιου οικονομικού μηχανισμού για την εξυπηρέτηση σκοπών έξω από τον εαυτό του.

 

Σ αυτό συνέβαλε η διάδοση του Προτεσταντισμού, που προετοίμασε το έδαφος γι΄αυτή την εξέλιξη.΄Ένα από τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Λούθηρου ήταν ο υπερτονισμός της κακίας της ανθρώπινης φύσης, το ανώφελο της βούλησης και της προσπάθειας. Ο Καλβίνος τόνιζε επίσης την κακοήθεια του ανθρώπου και έθετε στο κέντρο του όλου συστήματός του την ιδέα της αυτοταπείνωσης στο έπακρο.Με τον τρόπο αυτό προετοίμασαν ψυχολογικά τον άνθρωπο για το νέο ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία.Να αισθάνεται τον εαυτό του ασήμαντο και να υποτάξει τη ζωή του σε σκοπούς που δεν είναι δικοί του.

 

 

 Αφού ο άνθρωπος ήταν πρόθυμος να γίνει όργανο για τη δόξα του Θεού ήταν επίσης πρόθυμος να αναλάβει το ρόλο του υπηρέτη ενός οικονομικού μηχανισμού και ενδεχόμενα ενός «Φύρερ». Ενός μηχανισμού που στηρίχθηκε στη συσσώρευση κεφαλαίου αντί της διάθεσης του κέρδους σε διάφορες δαπάνες,ώστε να επιτύχει τα μεγαλειώδη επιτεύγματα του βιομηχανικού μας συστήματος. Υποκειμενικά όμως μετέτρεψε τον άνθρωπο σε υπηρέτη,κάνοντάς τον να εργάζεται για εξωανθρώπινους σκοπούς ταυτιζόμενος ωστόσο ψυχολογικά με τα παντοδύναμα κοινωνικά στρώματα, υιοθετώντας τις δικές τους αξίες.

 

Τίθεται λοιπόν το ερώτημα πώς είναι δυνατόν να συμβιβαστεί το γεγονός ότι ο σημερινός εργαζόμενος αν και έγινε υπηρέτης του συστήματος υποκειμενικά πιστεύει ότι ωθείται από ιδιοτέλεια ήτοι ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντά του;
Η απάντηση βρίσκεται στην ψυχολογία.

 

 Η ιδιοτέλεια και η εγωπάθεια έχουν τις ρίζες τους στην έλλειψη αγάπης του ατόμου για τον εαυτό του. Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται πως υποκινείται από προσωπικό συμφέρον, στην πραγματικότητα όμως όλο το εγώ του έχει γίνει όργανο της μηχανής που ο ίδιος δημιούργησε. Τρέφει αυταπάτη πως είναι το κέντρο του κόσμου παράλληλα όμως διαπνέεται από την έντονη αίσθηση της ασημαντότητας.Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας ενισχύεται από την απώλεια του άμεσου και ανθρώπινου χαρακτήρα των διαπροσωπικών μας σχέσεων και την αντικατάστασή του από το πνεύμα συμφέροντος και παζαρέματος.

 

 Η σχέση εργοδότη και εργαζόμενου διαπνέεται από το ίδιο πνεύμα.Ο ένας χρησιμοποιεί τον άλλο για την επίτευξη των οικονομικών τους συμφερόντων. Η ίδια μορφή χρησιμότητας συναντάται στη σχέση επιχειρηματία και πελάτη. Αλλά και οι προσωπικές σχέσεις αντί να είναι σχέσεις ανθρωπίνων όντων παίρνουν το χαρακτήρα σχέσεων μεταξύ πραγμάτων.Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν πουλά μόνο εμπορεύματα, πουλά και τον εαυτό του, την προσωπικότητά του. Η αγορά αποφασίζει σχετικά με την αξία των ανθρωπίνων ικανοτήτων. Εάν τα προσόντα ενός προσώπου δεν είναι χρησιμοποιήσιμα, τότε δεν έχει κανένα προσόν, όπως το απούλητο εμπόρευμα δεν έχει αξία.Αν σε ζητούν είσαι κάτι. Εάν δεν είσαι δημοφιλής δεν είσαι τίποτα.

 

Η ασημαντότητα του ατόμου στην εποχή μας αφορά όχι μόνο το ρόλο του σαν επιχειρηματία,υπαλλήλου ή χειρώνακτα αλλά και το ρόλο του ως πελάτη. Αισθάνεται μικρός και ασήμαντος όταν εισέρχεται σε ένα απέραντο πολυκατάστημα αντί του παλαιού καταστήματος λιανικής πώλησης όπου γινόταν δεκτός σαν κάποιος που είχε σπουδαιότητα και που οι επιθυμίες του γίνονταν σεβαστές.

 

Η πράξη της αγοράς έγινε παρόμοια με τη μετάβαση στο ταχυδρομείο για αγορά γραμματοσήμων και η κατάσταση τονίστηκε περισσότερο με τις μεθόδους της σύγχρονης διαφήμισης.
Ο παλαιού τύπου επιχειρηματίας απευθυνόταν στη λογική του πελάτη. ΄Ηξερε τις ανάγκες και πουλούσε με βάση αυτές. Η σύγχρονη διαφήμιση όμως απευθύνεται αντί της λογικής, στο συναίσθημα ,προσπαθώντας να εντυπώσει τα αντικείμενά της συναισθηματικά και μετά να τα υποβάλει νοητικά. Του δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι θ΄αλλάξει η ζωή του αν αγοράσει ορισμένο σαπούνι.

Οι μέθοδοι αυτές αποχαυνώνουν την κριτική σκέψη και είναι πιο επικίνδυνες για τη δημοκρατία και από τις τρομοκρατικές επιθέσεις και πιο ανήθικες και από τα άσεμνα έντυπα.
Το αυτό ισχύει και στον πολιτικό τομέα. Ο ψηφοφόρος βρίσκεται μπροστά σε γιγάντια κόμματα που είναι το ίδιο απόμακρα όπως τα πολυκαταστήματα και τα οποία αναπτύσσουν ανήθικη και παραπλανητική προπαγάνδα όπως οι διαφημιστές.

Περαιτέρω η οικονομική κρίση και το ανερχόμενο κύμα ανεργίας μεγάλωσε το αίσθημα αβεβαιότητας του σύγχρονου ανθρώπου.Το αυτό και η απειλή πολέμου ενδυναμώνοντας το αίσθημα του φόβου και της αδυναμίας.
Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει ανεκτό για πάντα. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος της «ελευθερίας από».Πρέπει να ξεφύγει ολότελα από την ελευθερία, εκτός εάν προχωρήσει από την αρνητική στη θετική ήτοι «ελευθερία για να».
Οι κύριες κοινωνικές έξοδοι διαφυγής στην εποχή μας είναι η υποταγή στον ηγέτη, ( στα απολυταρχικά καθεστώτα) και ο συμβιβασμός στην περίπτωση της δημοκρατίας. Ο πρώτος μηχανισμός φυγής από την ελευθερία είναι η τάση εγκατάλειψης της ανεξαρτησία του ατομικού εγώ και η συγχώνευση του εγώ με κάποιον άλλο ή κάτι άλλο έξω από το εγώ για ν΄αποκτήσει το ατομικό εγώ τη δύναμη που του λείπει.

 

Οι πιο ευδιάκριτες μορφές συναντιώνται στην τάση υποταγής και κυριαρχίας ή στις μαζοχιστικές και σαδιστικές τάσεις . Στη μαζοχιστική τάση εκτός από την εκμηδένιση του εγώ και την προσπάθεια να υπερνικηθεί το ανυπόφορο αίσθημα της αδυναμίας, υπάρχει και η προσπάθεια του ατόμου ν΄αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου και ισχυρότερου συνόλου έξω από τον εαυτό του, να διαλυθεί και να συμμετέχει σ΄αυτό. Τη δύναμη αυτή μπορεί να αναζητήσει σ΄ένα πρόσωπο , ένα θεσμό, στο θεό , στο έθνος, στη συνείδηση ή σένα φυσικό καταναγκασμό.

 

Με το να γίνει μέρος μίας δύναμης που τη θεωρεί αδιατάραχτη, πανίσχυρη αιώνια και ένδοξη συμμερίζεται τη δύναμη και τη δόξα της. Παραδίδει το ατομικό του εγώ ,χάνει την ακεραιότητά του και εγκαταλείπει την ελευθερία.Εξασφαλίζει όμως μία νέου είδους σιγουριά μία νέα υπερηφάνεια συμμετέχοντας στη δύναμη μέσα στην οποία διαλύθηκε.
Απαλλάσσεται από την αμφιβολία του ποιο είναι το νόημα της ζωής και ποιος είναι αυτός.Στα ερωτήματα αυτά δίνει απαντήσεις η σχέση του προς την εξουσία στην οποία έχει προσκολληθεί.

 

Στην σαδιστική τάση, η ουσία βρίσκεται στην ευχαρίστηση που νιώθει κανείς με την πλήρη κυριαρχία σ΄ένα άλλο πρόσωπο.To σαδιστικό πρόσωπο έχει ανάγκη από το αντικείμενό του όπως και το μαζοχιστικό.Μόνο που αντί να αναζητήσει τη σιγουριά με το να απορροφηθεί την κερδίζει απορροφώντας κάποιον άλλο.Και στις δύο περιπτώσεις η ακεραιότητα του ατομικού εγώ χάνεται.

 

Συχνά στη λαική χρήση ο σαδομαζοχισμός μπερδεύεται με τον έρωτα. Η στάση πλήρους αυταπάρνησης για το χατίρι του άλλο και η παράδοση των δικαιωμάτων και απαιτήσεών σου εξυμνούνται σαν παραδείγματα μεγάλου ΄Ερωτα. Στην πραγματικότητα όμως η «αγάπη» είναι μαζοχιστική επιθυμία που πηγάζει από την ανάγκη συμβίωσης του ενδιφερόμενου προσώπου.Ο μαζοχισμός και ο έρωτας είναι αντίθετα.
Ο έρωτας βασίζεται στην ισότητα και στην ελευθερία. Αν βασίζεται στην υποταγή και την απώλεια της ακεραιότητας του ενός είναι μαζοχιστική εξάρτηση.

 

Η κυριαρχία πάλι ενός άλλου , ο ισχυρισμός πως το να εξουσιάζεις κάποιον το κάνεις για το καλό του, εμφανίζεται συχνά σαν έκφραση αγάπης, ενώ ο ουσιαστικός παράγοντας είναι η χαρά της κυριαρχίας.
Στην ερώτηση εάν ο σαδισμός ταυτίζεται με τον πόθο της εξουσίας, η απάντηση είναι πως ο πόθος για την εξουσία είναι η πιο σπουδαία έκφραση του σαδισμού.

 

Με την άνοδο του φασισμού ο πόθος εξουσίας και η πεποίθηση πως αποτελεί δικαίωμα έφτασαν σε νέα ύψη.Η εξουσία πάνω σ΄ένα λαό είναι έκφραση ανώτερης δύναμης από καθαρά υλική άποψη, όμως από ψυχολογική ο πόθος της εξουσίας πηγάζει από την αδυναμία. Είναι η έκφραση της ανικανότητας του ατομικού εγώ να σταθεί μόνο του και να ζήσει. Είναι η απεγνωσμένη προσπάθεια για την απόκτηση δευτερογενούς δύναμης εκεί που λείπει η αυθεντική δύναμη.
Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας θαυμάζει την εξουσία και τείνει να υποταχθεί σ΄αυτήν.αλλά ταυτόχρονα επιθυμεί να ασκεί ο ίδιος εξουσία και να υποτάσσονται άλλοι σ΄αυτόν.

 

Η εξουσία δεν παρουσιάζεται πάντοτε με τη μορφή ενός προσώπου ή θεσμού που λέει πρέπει να κάνεις αυτό ή δεν πρέπει να κάνεις εκείνο. Το είδος αυτό εξουσίας μπορεί να ονομαστεί εξωτερικη εξουσία, υπάρχει όμως και η εσωτερική εξουσία όπως το καθήκον, η συνείδηση το υπερεγώ.
Η εξέλιξη της σύγχρονης σκέψης από τον Προτεσταντισμό στον Κάντ, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν περίοδος αντικατάστασης της εξωτερικής εξουσίας με την εσωτερικευμένη εξουσία.

 

 

 Η υποταγή σε εξωτερικές διαταγές φαινόταν πως δεν ήταν αντάξια του ελεύθερου ανθρώπου και φαινόταν πως ουσία της ελευθερίας ήταν η κατάκτηση των φυσικών ροπών του ανθρώπου και η κυριαρχία του ατόμου και της φύσης από τη λογική , τη βούληση και τη συνείδησή του.
.Με ανάλυση αποδεικνύεται πως η συνείδηση κυβερνά με την ίδια επιβολή , όπως και οι εξωτερικές εξουσίες και πως επιπλέον το αντικείμενο των εντολών που επιτάσσει η συνείδηση δεν διέπεται από τις ανάγκες του ατομικού εγώ αλλά από κοινωνικές επιταγές που έχουν προσλάβει τη μορφή ηθικών κανόνων.Η εξουσία της συνείδησης μπορεί να είναι αυστηρότερη από την κυριαρχία της εξωτερικής εξουσίας, αφού το άτομο νιώθει πως οι επιταγές της είναι δικές του.
Πώς λοιπόν είναι δυνατόν να εξεγερθεί κατά του εαυτού του;

 

Τις τελευταίες δεκαετίες (εννοεί μέχρι το 1940) φαίνεται πως και η συνείδηση έχασε σημαντικό μέρος της σπουδαιότητάς της. Ο καθένας είναι ολότελα ελεύθερος φτάνει να μην επεμβαίνει στις νόμιμες απαιτήσεις των άλλων. Αυτό όμως που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι πως η εξουσία , αντί να εξαφανιστεί έγινε μάλλον αόρατη. Βασιλεύει η ανώνυμη εξουσία . Καμουφλάρεται με τη μορφή του δημόσιου αισθήματος, της επιστήμης, της ψυχικης υγείας, του κανονικού ρυθμού, της κοινής γνώμης. Δε ζητά τίποτε άλλο εκτός από το αυτονόητο.

 

Η ανώνυμη εξουσία είναι πιο αποτελεσματική από τη φανερή εξουσία, γιατί κανείς δεν υποπτεύεται πως του δίνεται μία διαταγή που πρέπει να εκτελέσει. Επανερχόμενοι στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα, ο οποίος αγαπά τις συνθήκες εκείνες που περιορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία, αγαπά να υποτάσσεται στη μοίρα. Το τι σημαίνει μοίρα γι΄αυτόν εξαρτάται από την κοινωνική του θέση. Πχ για έναν μικροεπιχειρηματία μοίρα είναι οι οικονομικοί νόμοι, για το στρατιώτη η διαταγή του ανωτέρου.Η κρίση και η ευημερία δεν είναι γι΄αυτόν κοινωνικά φαινόμενα που μπορούν να μεταβληθούν από την ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά η έκφραση μιας ανώτερης δύναμης, στην οποία πρέπει να υποτάσσεται κανείς.
Κοινό γνώρισμα της ολοκληρωτικής σκέψης είναι η πεποίθηση πως η ζωή καθορίζεται από δυνάμεις έξω το εγώ , τα συμφέροντα και τις επιθυμίες του ανθρώπου.

 

 Η μόνη δυνατή ευτυχία βρίσκεται στην υποταγή σ΄αυτές.
Ο Μόελλερ βαν ντερ Μπρούκ ,ιδεολογικός πατέρα του ναζισμού γράφει « Ο συντηρητικός πιστεύει μάλλον στην καταστροφή, στην αδυναμία του ανθρώπου να την αποφύγει, καθώς και στην τρομαχτική απογοήτευση του απατηλά αισιόδοξου.

Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας μπορεί να έχει δραστηριότητα, θάρρος ή πίστη αλλά αυτή πηγάζει από το βασικό αίσθημα αδυναμίας που τείνει να υπερνικήσει. Πιθανόν η δραστηριότητα αυτή να είναι στο όνομα του Θεού, του παρελθόντος, του καθήκοντος αλλά ποτέ εν ονόματι του μέλλοντος.
Το θάρρος του εξαντλείται στο να υπομένει χωρίς παράπονο,αλλά δεν υπάρχει το θάρρος να προσπαθήσει να τερματίσει ή να περιορίσει τα δεινά του.Στη φιλοσοφία του ολοκληρωτισμού η έννοια της ισότητας είναι ανύπαρκτη. Ο κόσμος του είναι οι άνθρωποι με δύναμη και οι άνθρωποι χωρίς δύναμη.Γι΄αυτόν οι διαφορές είτε φύλου είτε φυλής, είναι απαρέγκλιτα σημεία ανωτερότητας ή κατωτερότητας.

 

Μία ηπιότερη μορφή εξάρτησης ,αλλά επίσης σαδομαζοχιστικού τύπου υπάρχει σε είδος προσώπων που όλη τους τη ζωή συνδέονται κατά μυστηριώδη τρόπο με κάποια εξωγενή εξουσία. Προσμένουν προστασία από αυτόν ,θέλουν να τους φροντίζει αυτός κλπ.Ο μαγικός αυτός βοηθός συχνά προσωποποιείται . Νοείται σα θεός, σαν μια αρχή ή και σαν γονιός, σύζυγος, προιστάμενος κλπ.

Οι λόγοι για τους οποίους ένα πρόσωπο συνδέεται με ένα μαγικό βοηθό είναι η αντικανότητα να μείνει κάποιος μόνος του και να εκφράσει ολόπλευρα τις ατομικές του δυνατότητες. Επιθυμεί καθοδήγηση και προστασία. Εκτός από τις σαδικομαζοχιστικές τάσεις υπάρχει και η ροπή καταστροφής, η οποία επίσης πηγάζει από την αφόρητη αδυναμία και απομόνωση του ατόμου. Ο σαδισμός επιδιώκει την ενσωμάτωση του αντικειμένου και η ροπή καταστροφής της εξαφάνισή του.Μπορώ ν΄απαλλαγώ από το αίσθημα της αδυναμίας μου σε σχέση με τον εξωτερικό κόσμο καταστρέφοντάς τον.

Βέβαια μένω μόνος και απομονωμένος αλλά πρόκειται τότε για μία σπουδαία απομόνωση στην οποία δεν πρόκειται να συνθλιβώ από τις συντριπτικές δυνάμεις των αντικειμένων που βρίσκονται έξω από τον εαυτό μου.΄Αλλοι μηχανισμοί φυγής είναι η αποχώρηση απ΄τον κόσμο τόσο ολοκληρωτικά, ώστε να χάνεται η απειλή του,αλλά αυτό είναι σπάνιο.Ο συνηθισμένος μηχανισμός φυγής των περισσότερων ανθρώπων στη σημερινή κοινωνία είναι να παύσει το άτομο να είναι ο εαυτός του. Υιοθετεί το είδος της προσωπικότητας που του προσφέρουν τα πολιτιστικά πρότυπα και γίνεται όπως οι άλλοι θα ήθελαν να είναι.

 

Αποκτά ένα ψεύτικο εγώ και μία ψευδοβούληση η οποία ουσιαστικά είναι η βούληση που του υπαγορεύουν οι άλλοι ενώ αυτός πεπλανημένα νομίζει ότι είναι η δική του.Η αντικατάσταση του εγώ με το ψεύτικο εγώ , οδηγεί το άτομο σε μία έντονη κατάσταση αβεβαιότητας.Καταθλίβεται από την αμφιβολία αφού όντας ουσιαστικά αντανάκλαση αυτού που οι άλλοι θα ήθελαν να είναι έχει χάσει σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά του.Για να υπερινικήσει τον πανικό που προκαλείται από μία τέτοια κατάσταση είναι υποχρεωμένο να προσαρμοστεί ν΄αναζητήσει την ταυτότητά του με τη συνεχή επιδοκιμασία και αναγνώρισή του από τους άλλους. Μια και δεν ξέρει ποιος είναι ξέρουν τουλάχιστον οι άλλοι. Κι αν ξέρουν οι άλλοι θα ξέρει κι΄αυτός αν πιστεύει σ΄αυτό που λένε.

 Η μετατροπή σε αυτόματο του ατόμου στη σύχρονη κοινωνία έχει δυναμώσει την αδυναμία και αβεβαιότητα και έτσι είναι πρόθυμο να υποταχθεί σε νέες εξουσίες, που του προσφέρουν σιγουριά και το απαλλάσσουν από την αμφιβολία.
Η απαντηση στο ερώτημα γιατί η ναζιστική ιδεολογία βρήκε απήχηση στην κατώτερη μεσαία τάξη θα πρέπει ν΄αναζητηθεί στον κοινωνικό χαρακτήρα της τάξης αυτής. Ορισμένα γνωρίσματά της ήταν η αγάπη για τον ισχυρό, το μίσος προς τον αδύνατο, η μκρότητα, η εχθρότητα και η τσιγγουνιά ως προς τα αισθήματα, αλλά και ως προς το χρήμα και ουσιαστικά ο ασκητισμός της.

 

Η οικονομική κρίση του 1929 εξανέμισε όλα τα κέρδη που είχαν πραγματοποιηθεί την περίοδο 1924-1928 και η μεσαία τάξη συνεθλίβη ανάμεσα στους εργάτες και τις ανώτερες τάξεις αποτελώντας το πιο ανυπεράσπιστο στρώμα.
Επιπλέον η στρατιωτική ήττα και η πτώση της μοναρχίας , που ήταν το σταθερό θεμέλιο πάνω στο οποίο ο μικροαστός είχε στηρίξει την ύπαρξή του, συγκλόνισε τη βάσης της ζωής του.

 

 

 Ο πληθωρισμός ήταν το θανάσιμο χτύπημα κατά της αρχής της αποταμίευσης και κατά του κύρους του κράτους. Πριν τον πόλεμο ο μικροαστός ένιωθε καλύτερα από τον εργάτη από άποψη κοινωνικού γοήτρου. Μετά όμως την επανάσταση ανέβηκε το κοινωνικό γόητρο της εργατικής τάξης και μειώθηκε αυτό της μεσαίας. Δεν υπήρχε κανείς κατώτερος που μπορούσε η μεσαία τάξη να κοιτάζει αφ΄υψηλού.Κλονίστηκε επίσης και το τελευταίο οχυρό της σιγουριάς η οικογένεια.Διαταράχτηκαν η εξουσία του πατέρα και η ηθική της παλαιάς μεσαίας τάξης. Η νεώτερη γενιά εκάνε ό,τι ήθελε χωρίς να νοιάζεται για την επιδοκιμασία των γονέων. Ο Χίτλερ ήταν τυπικός εκπρόσωπος της κατώτερης μεσαίας τάξης. Αισθανόταν έντονα το ρόλο του απόκληρου. Γεννημένος έξω από το Ράιχ αισθανόταν ξένος εθνικά και το Μεγάλο Ράιχ που θ΄αγκάλιαζε όλα τα τέκνα του έγινε γι΄αυτόν το σύμβολο του κοινωνικού γοήτρου και της σιγουριάς.

 

 Η γερμανική κοινωνία είχε ήδη καταληφθεί από το αίσθημα της ατομικής ασημαντότητας κα αδυναμίας το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Οι ψυχολογικές αυτές συνθήκες απετέλεσαν την ανθρώπινη βάση του ναζισμού, χωρίς την οποία δεν μπορούσε ν΄αναπτυχθεί. Ο σαδιστικός πόθος εξουσίας αποτελεί χαρακτηριστικό της σχέσης του Χίτλερ με τις μάζες που τις απεχθάνεται και τις αγαπά με τον τυπικά σαδιστικό τρόπο καθώς και με τους πολιτικούς εχθρούς του προς τους οποίους επιδεικνύει τα καταστρεπτικά στοιχεία που αποτελούν αξιόλογο συστατικό του σαδισμού του.

 

 Ο Χϊτλερ έχει πληρη γνώση των συνθηκών που δημιουργούν την επιθυμία υποταγής και δίνει μία εξαίρετη περιγραφή της κατάστασης του ατόμου που παραβρίσκεται σε μαζική συγκέντρωση. «Οι μαζικές συγκεντρώσεις είναι απαραίτητες μόνο και για το λόγο ότι΄σ ΄αυτές το άτομο, που έχοντας προχωρήσει σ΄ένα νέο κίνημα αισθάνεται μοναξιά και εύκολα κυριεύεται από το φόβο, πως είναι ολομόναχο, αποκτά για πρώτη φορά την εικόνα μιας ευρύτερης κοινότητα, πράγμα που έχει τονωτική και ενθαρρυντική επίδραση στους περισσότερους ανθρώπους..Αν είναι η πρώτη φορά που βγαίνει από το μικρομάγαζό του ή από τη μεγάλη επιχείρησή του, όπου αισθάνεται πολύ μικρός, για να έρθει στη μαζική συγκέντρωση, όπου βλέπει τον εαυτό του να περιβάλλεται από χιλιάδες και χιλιάδες ανθρώπους με τις ίδιες πεποιθήσεις….υποκύπτει και κείνος σ΄αυτό που ονομάζουμε μαζική υποβολή.»

 

Σχετικά με το μαθητή και στους σκοπούς της διαπαιδαγώγησης ο Χίτλερ λέει « το σύνολο της διαπαιδαγώγησης και της ανάπτυξής του πρέπει να αποβλέπει στο να εδραιώσει την πεποίθηση πως είναι ανώτερος από τους άλλους.»
Για το ένστικτο της αυτοσυντήρησης το οποίο για το Χίτλερ ταυτίζεται με την παρόρμηση για εξουσία λέει πως στον ΄Αριο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης έφτασε στην ευγενέστερη μορφή του «γιατί αυτός υποτάσσει εθελοντικά το εγώ του στη ζωή της κοινότητας και αν οι περιστάσεις το απαιτήσουν το θυσιάζει επίσης.»
Ενώ ο Χίτλερ και η γραφειοκρατία του απολαμβάνουν την εξουσία τους στις γερμανικές μάζες οι ίδιες διδάσκονται ν΄απολαμβάνουν την εξουσία τους πάνω σε άλλα έθνη και να διαποτίζονται από το πάθος της κυριαρχίας του κόσμου. Ο Χίτλερ δικαιολογεί την επιθυμία του για εξουσία ως ακολούθως :η κυριαρχία του πάνω στους άλλους λαούς είναι για το καλό τους και για το καλό του παγκόσμιου πολιτισμού.

 

 Ο πόθος της εξουσίας πηγάζει από τους αιώνιους νόμους της φύσης και αυτός αναγνωρίζει και ακολουθεί μόνο αυτούς τους νόμους. Ενεργεί κάτω από την επιταγή μίας ανώτερης δύναμης του Θεού , της Ειμαρμένης, της Ιστορίας , της Φύσης. Οι προσπάθειές του για την κυριαρχία δεν είναι παρά άμυνα ενάντια στις προσπάθειες των άλλων να κυριαρχήσουν στο γερμανικό λαό. Επιθυμεί μόνο ειρήνη και ελευθερία.
Ο ναζισμός εκτός από την σαδιστική πλευρά είχε και τη μαζοχιστική η οποία εκφράζεται με σαφήνεια στο ορισμό του για τον ιδεαλισμό.»Ο ιδεαλισμός μόνο οδηγεί τους ανθρώπους στη θελημένη αναγνώριση του προνομίου της δύναμης και της ισχύος και έτσι τους κάνει να γίνονται ένα μόριο σκόνης αυτής της τάξης που σχηματίζει και μορφοποιεί ολόκληρο το σύμπαν».

Ο Γκαίμπελς δίνει παρόμοιο ορισμό σ΄αυτό που ονομάζει σοσιαλισμό. «Το να είσαι σοσιαλιστής σημαίνει υποταγή του εγώ στο εσύ. Ο σοσιαλισμός θυσιάζει το άτομο στο σύνολο.» Η θυσία του ατόμου συνεπάγεται κατά το Χίτλερ, την απάρνηση του δικαιώματος να υποστηρίζει την προσωπική του γνώμη, τα δικαιώματά του και την ευτυχία του. Σχετικά με την τελική του επιδίωξη αναφέρει. «Στο φυλετικό κράτος, η φυλετική άποψη της ζωής έχει τελικά επιτύχει να εισάγει μια ευγενέστερη εποχή στην οποία οι άνθρωποι δεν έχουν πια να ενδιαφέρονται για την καλύτερη εκτροφή σκύλων, αλόγων και γατιών, αλλά μάλλον για την εξύψωση της ίδιας της ανθρωπότητας, μία εποχή στην οποία ο ένας απαρνείται με επίγνωση και σιωπηλά και ο άλλος δίνει και θυσιάζεται ευχάριστα».

 

Ο Χίτλερ αναγνώριζε ξεκάθαρα πως η φιλοσοφία της αυταπάρνησης και της αυτοθυσίας απευθυνόταν σε κείνους που η οικονομική κατάσταση δεν τους επέτρεπε την ευτυχία.΄Ηθελε να εκμεταλλευτεί τη φτώχεια των μαζών για να τις κάνει να πιστέψουν το ευαγγελικό του κήρυγμα της αυτοεκμηδένισης.Με πολλή ειλικρίνεια διακηρύσσει «Απευθυνόμαστε στη μεγάλη στρατιά εκείνων που είναι τόσο φτωχοί, ώστε η προσωπική ζωή τους δε σημαίνει τη μεγαλύτερη τύχη στον κόσμο….»Ο καταφανής σκοπός είναι η υποταγή των μαζών στον ηγέτη και την αφρόκρεμα. Για τον Χίτλερ η ανώτερη δύναμη στην οποία υποτάσσεται ο ίδιος είναι ο Θεός, η Ειμαρμένη, η Αναγκαιότητα, η Ιστορία, η Φύση.
Η δύναμη δε γι΄αυτόν που προκαλεί την μεγαλύτερη εντύπωση είναι η Φϋση.Επιμένει ότι ο άνθρωπος είναι δυνατό και πρέπει να εξουσιάζει ανθρώπους, αλλα δεν είναι δυνατόν να εξουσιάζει τη φύση οπότε θα πρέπει να υποταχθεί σ΄αυτή.

 

 

Από τα κείμενα του Χίτλερ αναδεικνύονται και οι δύο τάσεις που έχουμε περιγράψει σαν θεμελιώδες γνώρισμα του ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Ο πόθος εξουσίας πάνω στους ανθρώπους και η επιθυμία υποταγής σε μία συντριπτικά ισχυρή εξωτερική δύναμη. Η ιδεολογία αυτή απευθυνόταν σε ανθρώπους που εξαιτίας της ομοιότητας διαμόρφωσης χαρακτήρα μεταξύ τους, αισθάνονταν έλξη από τις διδασκαλίες αυτές.
Δημιουργήθηκε μία ιεραρχία στην οποία καθένας είχε κάποιον ανώτερο να υποτάσσεται και κάποιον κατώτερο ν΄ασκεί πάνω του την εξουσία.

Στη συνέχεια ο ΄Εριχ Φρόμ κάνει ένα σχόλιο για το μέλλον του ναζισμού λέγοντας ότι αν δεν καταστραφεί και μεταβληθεί στο σύνολό του το βιομηχανικό σύστημα, στο σύνολό του ο τρόπος παραγωγής για να επανέλθει η ανθρωπότητα στο προβιομηχανικό επίπεδο, ο άνθρωπος θα παραμείνει απομονωμένος και ανελεύθερος στον κόσμο που τον περιβάλλει.

Ανακεφαλαιώνοντας είπαμε πώς ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανεχθεί την αρνητική ελευθερία.Πώς προσπαθει να τεθεί κάτω από μία νέα δουλεία,που θ΄αντικαταστήσει τους πρωτογενείς δεσμούς που εγκατέλειψε.Αλλά αυτά τα καινούργια δεσμά δεν του εξασφαλίζουν μία πραγματική ένωση με τον κόσμο.Εξαγοράζει αυτή τη νέα σιγουριά εγκαταλείποντας την ακεραιότητα του εγώ του. Η πραγματική διχοτόμηση ανάμεσα σ΄αυτόν και στις εξουσίες αυτές δεν εξαφανίζεται.Του παρεμβάλλουν εμπόδια και ακρωτηριάζουν τη ζωή του, έστω και αν συνειδητά υποτάσσεται σ΄αυτές με τη θέλησή του.

Η λειτουργία της ολοκληρωτικής ιδεολογίας και η πρακτική της μπορεί να συγκριθεί με τη λειτουργία των νευρωτικών συμπτωμάτων. Τα συμπτώματα αυτού του είδους πηγάζουν από ανυπόφορες ψυχολογικές συνθήκες ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν μία λύση που κάνει τη ζωή υποφερτή. Αλλά δεν αποτελούν λύση που οδηγεί στην ευτυχία ή στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Αφήνουν αμετάβλητες τις συνθήκες που οδηγούν στη νευρωτική λύση.

 

 

 Ο δυναμισμός της φύσης του ανθρώπου είναι σπουδαίος παράγοντας που τείνει στην αναζήτηση περισσότερο ικανοποιητικών λύσεων αν έχει τη δυνατότητα να τις πετύχει. Η μοναξιά και η αδυναμία του ατόμου, η επιδίωξη της πραγματοποίησης των δυνατοτήτων που αναπτύχθηκαν μέσα του, το αντικειμενικό γεγονός της αυξανόμενης παραγωγικής ικανότητας της σύγχρονης βιομηχανίας είναι δυναμικοί παράγοντες που αποτελούν τη βάση για μία ολοένα μεγαλύτερη εξασφάλιση ελευθερίας και ευτυχίας. Η φυγή στη συμβιωτική κατάσταση(δηλαδή σαδομαζοχιστική) μπορεί ν΄ανακουφίσει τα βάσανα για λίγο, αλλά δεν τα εξαλείφει.

 

 Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της ολοένα και μεγαλύτερης εξατομίκευσης, αλλά είναι επίσης η ιστορία της ολοένα μεγαλύτερης ελευθερίας. Η επιδίωξη της ελευθερίας δεν είναι μεταφυσική δύναμη και δεν μπορει να εκφραστεί σε φυσικό νομο. Είναι η αναγκαιότητα που απορρέει από την εξατομίκευση στην άνοδο του πολιτισμού.
Τα ολοκληρωτικά συστήματα δεν μπορούν να εξαφανίσουν τις βασικές συνθήκες που οδηγούν στην αναζήτηση της ελευθερίας ούτε μπορούν να εξαλείψουν την αναζήτηση της ελευθερίας που πηγάζει από αυτές τις συνθήκες.
Σχετικά με το αν απειλείται ο Δημοκρατία ο ΄Εριχ Φρομ, ο οποίος σημειωτέον έγραψε το βιβλίο αυτό το 1940 στις Ηνωμένες Πολιτείες απαντά.

 

Είμασε περήφανοι που δεν είμαστε υποταγμένοι σε μία εξωτερική εξουσία, που έχουμε την ελευθερία να εκφράζουμες τις απόψεις και τα αισθήματά μας και θεωρούμε σα δοσμένο πως η ελευθερία αυτή εγγυάται σχεδόν αυτόματα την ατομικότητά μας.΄Όμως το δικαίωμά μας να εκφράζουμε τις σκέψεις μας έχει κάποια σημασία μόνο στην περίπτωση που μπορούμε να έχουμε δικές μας σκέψεις

 

 Η ελευθερία από την εξωτερική εξουσία συνιστά θετικό κέρδος μόνο αν οι εσωτερικές ψυχολογικές συνθήκες επιτρέπουν την εδραίωση της ατομικότητάς μας. Εξετάζοντας τις δύο απόψεις της ελευθερίας του σύγχρονου ανθρώπου τονίσαμε τις οικονομικές συνθήκες που συντείνουν στην αύξηση της απομόνωσης και αδυναμίας του ατόμου στην εποχή μας. Εξετάζοντας τις ψυχολογικές επιδράσεις δείξαμε πως η αδυναμία αυτή οδηγεί είτε στο είδος φυγής που συναντάμε στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα είτε στον αναγκαστικό συμβιβασμό (κομφορισμό) ώστε το άτομο να γίνεται αυτόματο, να χάνει το εγώ του ενώ ταυτόχρονα θεωρεί συνειδητά τον εαυτό του ελεύθερο και πως ανήκει στον εαυτό του.

 

Είναι σημαντικό να εξετάσουμε κατά ποιόν τρόπο ο πολιτισμός μας ενισχύει αυτή την τάση. Η κατάπνιξη των αυθόρμητων αισθημάτων, και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της αυθεντικής ατομικότητας, αρχίζει από πολύ νωρίς, από τα πρώτα στάδια διαπαιδαγώγησης ενός παιδιού. Η εκπαίδευση έχει σαν αποτέλεσμα την αντικατάσταση των πρωτότυπων φυσικών ενεργειών με εντυπωμένα αισθήματα, σκέψεις και επιθυμίες. Παράδειγμα οι απωθήσεις της εχθρότητας και της απέχθειας.

 

Τα παιδιά δείχνουν ανυπακοπή , ή και εχθρότητα .Σκοπός της αγωγής είναι να εξαλείψει την ανταγωνιστική αυτή αντίδραση ή με τιμωρίες ή με δώρα και εξηγήσεις. Το παιδί εγκαταλείπει την εχθρότητά του αλλά αρχίζει να μην εκφράζει το αίσθημά του και με τον καιρό εγκαταλείπει και αυτό το ίδιο το αίσθημα.Παράλληλα διδάσκεται να καταπνίγει τη συνείδηση που έχει για την εχθρότητα και την ανειλικρίνεια. Στην ωριμότητα θα χάσει την αίσθηση της διάκρισης ανάμεσα ΄έναν καλό και σ΄ένα κάθαρμα. Από το άλλο μέρος διδάσκεται να έχει αισθήματα που δεν είναι δικά του.όπως το να συμπαθεί τους ανθρώπους, να δείχνει φιλικό.ό,τι δεν κατορθώσει η εκπαίδευση το πετυχαίνει η κοινωνική πίεση στη συνέχεια. Αν δεν χαμογελάς δεν είσαι ευχάριστος και πρέπει να είσαι ευχάριστος για να προσφέρεις τις υπηρεσίες σου

 

 

.Η φιλία, η καλή διάθεση γίνονται αυτόματα ανακλαστικά που τα φορά κανείς όπως γυρίζει το διακόπτη ανάβοντας και σβήνοντας το φως. Σε αρκετές περιπτώσεις το πρόσωπο γνωρίζει ότι υποκρίνεται. Στις περισσότερες όμως χάνει την ικανότητα να διακρίνει το ψεύτικο αίσθημα από την αυθόρμητη φιλικότητα.Δεν απωθείται μόνο η εχθρότητα άμεσα αλλά και η φιλικότητα. Αυθόρμητα συναισθήματα παραχωρούν τη θέση τους σε πλαστά συναισθήματα. Στην κοινωνία μας τα συναισθήματα γενικώς αποθαρρύνονται. Ο συναισθηματικός είναι νοσηρός και μη ισορροπημένος.Με την αποδοχή αυτού του κανόνα το άτομο έχει εξασθενίσει . Η σκέψη του φτώχεψε και έγινε ανούσια.Από την άλλη επειδή απαιτείται να υπάρχει και ολίγον συνίασθημα καταλήξαμε στη φτηνή και ανειλικρινή συναισθηματικότητα.

΄Ένα απαγορευμένο συναίσθημα είναι η αίσθηση του τραγικού. Η συναίσθηση του θανάτου και της τραγικής άποψης της ζωής αποτελεί βασικό χαρακτηριστικο του ανθρώπου.Οι πολιτισμοί με ανώτερη εξέλιξη της εξατομίκευσης αντιμετωπίζουν το θάνατο σύμφωνα με την κοινωνική και ψυχολογική τους διάρθρωση. Οι αρχαίοι ΄Ελλήνες δίναν μεγάλη έμφαση στη ζωή και παρίσταναν το θάνατο σαν μία σκοτεινή και θλιβερή συνέχιση της ζωής. Οι Αιγύπτιοι στήριζαν της ελπίδες τους στην αφθαρσία του σώματος, Ο Χριστιανισμός έκανε το θάνατο φανταστικό και προσπάθησε να παρηγορήσει τους δυστυχισμένους με τη μεταθανάτια ζωή.

Η εποχή μας αρνείται το θάνατο με αποτέλεσμα το άτομο αντί να μπορεί να μετατρέπει τη συνείδηση του θανάτου και της δυστυχίας σε βάση της ανθρώπινης αλληλεγγύης και σε εμπειρία χωρίς την οποία η χαρά δεν θα είχε ένταση και βάθος υποχρεώνεται να την απωθεί.΄Ετσι ο φόβος του θανάτου ζει χωρίς να βρίσκει δικαίωση ανάμεσά μας και απωθούμενος γίνεται στείρος και οι εμπειρίες της ζωής γίνονται πεζές

 .
Στην απαγόρευση των αισθημάτων ρόλο παίζει και η ψυχιατρική. Προβάλλει μία ομαλή προσωπικότητα που ποτέ δεν δείχνει πολύ θυμό, πολύ λύπη ,πολύ έξαψη.΄Ότι δεν συμβιβάζεται με το πρότυπο αυτό είναι νευρωτικό. Στην εκπαίδευση η πρωτότυπη νόηση αποθαρρύνεται και στο μυαλό εισάγονται έτοιμες σκέψεις.Με τον τρόπο αυτό εκτός από τον αποκλεισμό της ανεξάρτητης σκέψης εισάγεται και η ανειλικρίνεια με το να δίνεται στο παιδί πλασματική εικόνα του κοσμου. Επιπλέον τα παιδιά βομβαρδίζονται με πληροφορίες για διαφορετικά πράγματα χωρίς να τους μένει αρκετός χρόνος για σκέψη. ΄Άλλος παρόμοιος τρόπος αποθάρρυνσης της σκέψης είναι να θεωρείται κάθε αλήθεια σχετική, υποκειμενική σχεδόν θέμα γούστου. Τελικά η σκέψη χάνει το βασικό της κίνητρο τις επιθυμίες και συμφέροντα του ανθρώπου και γίνεται μια μηχανή που καταγράφει γεγονότα.

Πάντα υπήρχαν κοινωνικές ομάδες που στόχο έχουν την προώθηση της αλήθειας και άλλες ομάδες που στόχο έχουν την απόκρυψη. Η έφεση προς την αλήθεια είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Η μεγαλύτερη δύναμη του ατόμου βρίσκεται στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του και αυτό σημαίνει στην αυτογνωσία.Το γνώθι σ΄αυτόν είναι μία βασική επιταγή που αποσκοπεί στη δύναμη και την ευτυχία του ανθρώπου.

Υπάρχει ένα μεγάλος τομέας του πολιτισμού που έχει επιφορτιστεί με μία μόνο αποστολή. Να συσκοτίζει την ουσία της υπόθεσης επειδή δήθεν δεν μπορεί να την κατανοήσει το μέσο άτομο παρά μόνο ο «ειδικός».Αυτό αποσκοπεί στο να χάσει ο άνθρωπος την εμπιστοσύνη στην ικανότητά του ν΄ασχοληθεί με σημαντικά προβλήματα.Το ουσιαστικό αποτέλεσμα είναι πως το άτομο αποθαρρύνεται να έχει δική του σκέψη και να παίρνει αποφάσεις.

΄Ενας άλλος τρόπος να παραλύει η ικανότητα κριτικής σκέψης είναι η καταστροφή κάθε είδους οργανωμένης εικόνας του κόσμου, ώστε κάθε γεγονός να παρουσιάζεται σαν ένα ακόμη γεγονός με την συμβολή των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
΄Ένα πολιτικό θέμα στο ραδιόφωνο διακόπτεται για τη διαφήμιση ενός κρασιού. ΄Ενας τορπιλλισμός πλοίων στις ειδήσεις ακολουθείται από μία επίδειξη μόδας.΄Όλα αυτά μας κάνουν να μην έχουμε αυθεντική συνάφεια με όσα ακούμε.Στο όνομα της ελευθερίας η ζωή χάνει κάθε συνοχή.Κρατάμε τα κομμάτια ενός παζλ στα χέρια μας χωρίς να βλέπουμε τη σημασία του συνόλου.

΄Ότι ισχύει με την έλλειψη πρωτοτυπίας ως προς το αίσθημα και τη σκέψη ισχύει και για τη βούληση. Ο σύγχρονος άνθρωπος δαπανά την ενεργητικότητά του ν΄αποκτήσει κάτι που επιθυμεί χωρίς να σκεφθεί εάν πράγματι το χρειάζεται.Αν ο άνθρωπος αναρωτηθεί αν αγοράσω αυτό, αν κάνω αυτό το ταξίδι , τι βγαίνει.Εγώ είμαι πραγματικά εκείνος που επιθυμεί όλα αυτά;Τα ερωτήματα αυτά όταν εγείρονται δημιουργούν φόβο, γιατί θέτουν επι τάπητος το θέμα τι πραγματικά επιθυμεί.

Για το λόγο αυτό τείνει ν΄απαλλαγεί το συντομότερο από τις ενοχλητικές σκέψεις. Αυτά δίνουν μία αμυδρή απεικόνιση της αλήθειας, πως ο άνθρωπος σήμερα ζει με την αυταπάτη πως ξέρει τι θέλει ενώ πραγματικά θέλει αυτό που προσδοκούν οι άλλοι να θέλει.Για να το παραδεχθεί πρέπει να ξέρει τι όντως θελει.

Ενώ λοιπόν αναλαμβάνει μεγάλους κινδύνους όταν προσπαθεί να πετύχει σκοπούς που υποτίθεται πως είναι δικοί του, αισθάνεται μεγάλο φόβο όταν πρόκειται ν΄αναλάβει τον κίνδυνο και την ευθύνη να καθορίσει ο ίδιος τις επιδιώξεις του.
Η απώλεια του εγώ έχει σαν αποτέλεσμα την έντονη αμφιβολία ως προς την ταυτότητα του ατόμου. Αν δεν ειμαι τίποτε άλλο εκτός από κείνο που νομίζουν πως είμαι , ποιος είμαι εγώ;

 

Me τον κομφορισμό μας στις προσδοκίες των άλλων οι αμφιβολίες ως προς την ταυτότητα του ατόμου κατασιγάζονται και εξασφαλίζεται ένας ορισμένος βαθμός σιγουριάς. Εχει όμως υψηλό κόστος. Δυσκολεύεται η ζωή.Το αυτόματo, βιολογικά ζεί, συναισθηματικά και ψυχικά όμως είναι νεκρό. Συμμετέχει στις λειτουργίες της ζωής αλλά η ζωή γλιστρά μές από τα δάχτυλα σαν άμμος και είναι βαθύτατα δυστυχισμένος.Σαν υποκατάστατο καταφεύγει σε κάθε είδος διέγερσης και συγκίνσης, ποτό, σπόρ, κ.λ.π

 Ποια είναι λοιπόν η σημασία της ελευθερίας για το σύγχρονο άνθρωπο; Στην επιφανειακή παρατήρηση οι άνθρωποι τα καταφέρνουν αρκετά καλά στην οικονομική και κοινωνική ζωή.Αν όμως προσβλέπουμε μόνο στις οικονομικές ανάγκες αν δε δούμε το τι υποφέρει ασυνείδητα το μέσο αυτοματοποιημένο άτομο, τότε μας ξεφεύγει ο κίνδυνος που απειλεί τον πολιτισμό μας.την προθυμία με την οποία γίνεται αποδεκτή κάθε ιδεολογία και κάθε ηγέτης, αρκεί να υπόσχεται συγκινήσεις και να εξαφαλίζει πολιτική οργάνωση και σύμβολα που υποτίθεται πως δίνουν και νόημα και κάποια τάξη στη ζωή ενός ατόμου.

Η απόγνωση του ατόμου που έγινε αυτόματο, έγινε το γόνιμο έδοαφος για τους πολιτικούς σκοπούς του φασισμού. Από την ελευθερία στην εξάρτηση , από την εξάρτηση στην ελευθερία. Δημιουργείται ένας κύκλος ,ώστε η ανεξαρτησία και η ελευθερία να ταυτοσημαίνονται με την απομόνωση και το φόβο;Η μήπως υπάρχει μία κατάσταση θετικής ελευθερίας, στην οποία το άτομο υπαρχει σαν ανεξάρτητο εγώ, χωρίς όμως να είναι απομονωμένο, αλλά ενώμένο με τον κόσμο, με με τούς άλλους, με τη φύση;

Υπάρχει η ελευθερία αυτή και ο άνθρωπος μπορεί να την αποκτήσει με την ολοκλήρωση του εγώ του, με το να είναι ο εαυτός του.Τι είναι όμως ολοκλήρωση του εγώ . Οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι θεωρούν ότι η ολοκλήρωση αυτή είναι δυνατή μόνο με την πνευματική εξύψωση.Επιμένουν στο διχασμό της προσωπικότητας ώστε η φύση του ανθρώπου να δαμάζεται κάτω από την επίβλεψη του λογικού. ΄Ετσι όμως καταστρέφεται όχι μόνο η συναισθηματική του ζωή αλλά και οι πνευματικές του ικανότητες.Το λογικό με το να γίνει δεσμοφύλακας του δεσμώτη του δηλαδή της φύσης ακρωτηριάζει και τις δύο πλευρές της προσωπικότητας και το συναίσθημα και τη λογική.

Η ολοκλήρωση του ανθρώπου επιτυγχάνεται όχι μόνο νοητικά, αλλά και με την ενεργητική έκφραση των συναισθημάτων και των πνευματικών του δυνατοτήτων. Με άλλα λόγια η θετική ελευθερία συνίσταται στην αυθόρμητη δραστηριότητα του συνόλου, της ολοκληρωμένης προσωπικότητας, με τη συναισθηματική, πνευματική και αισθησιακή εμπειρία του ατόμου και με την ελεύθερη βούλησή του. Προυπόθεση είναι η παραδοχή της προσωπικότητας στο σύνολό της και η εξάλειψη του διχασμού ανάμεσα στο λογικό και στη φύση.Οι περισσότεροι από εμάς έχουν τη δυνατότητα να παρατηρήσουν ορισμένες στιγμές αυθορμητισμού που είναι ταυτόχρονα και στιγμές αληθινής ευτυχίας.

 

 Γιατί όμως η απάντηση στο πρόβληματα της ελευθερίας είναι η αυθόρμητη δραστηριότητα; .Γιατί μ΄αυτήν ο άνθρωπος νικά τον τρόμο της μοναξιάς χωρίς να θυσιάσει την ακεραιότητα του εγώ του, και ενώνεται με τον κόσμο με τη φύση και τον εαυτό του. Η αγάπη είναι το κυρίοτερο συστατικό ενός τέτοιου αυθορμητισμού. Η δυναμική ιδιότητα της αγάπης ξεπηδά από την ανάγκη υπερνίκησης του διαχωρισμού από τους άλλους με αποτέλεσμα τη μοναδικότητα του ατόμου χωρίς την κατάργηση της ατομικότητας.Το άλλο συστατικό είναι η εργασία. Με τη μορφή της δημιουργίας και όχι της αναγκαστικής δραστηριότητας. Σε κάθε αυθόρμητη δραστηριότητα το άτομο αγκαλιάζει τον κόσμο και παύει να είναι απομονωμένο.

 ΄Όταν μπορεί να ζει αυθόρμητα η αμφιβολία εξαφανίζεται.Το άτομο έχει συνείδηση του εαυτού του σαν ένα δραστήριο και δημιουργικό όν και αναγνωρίζει πως υπάρχει ένα μόνο νόημα της ζωής , η πράξη της ίδιας της ζωής. Η μοναδικότητα του εγώ δεν έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της ισότητας.Οι άνθρωποι είναι ίσοι αλλά διαφορετικοί. Η μεταξύ τους σχέση είναι σχέση αλληλεγγύης και όχι σχέση κυριαρχίας – υποταγής.

 

Η θετική ελευθερία συνεπάγεται επίσης την αρχή πως δεν υπάρχει ανώτερη εξουσία απ΄αυτό το μοναδικό ατομικό εγώ, πως ο άνθρωπος είναι το κέντρο και ο σκοπός της ζωής. Πως η ανάπτυξη της προσωπικότητας αποτελεί αυτοσκοπό που δεν μπορεί να υποταχθεί σε σκοπούς που υποτίθεται πως έχουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα.
Η παραπάνω ερμηνεία δεν αποτελεί έκφραση ενός άκρατου εγωισμού. Δεν αποτελεί άρνηση της ιδέας της θυσίας για ένα ιδανικό.Δεν οδηγεί στην αναρχία.

 Όταν λέμε δεν πρέπει να υποτάσσεται σε τίποτε ανώτερο δεν σημαίνει άρνηση της αξίας των ιδιανικών. ΄Όμως τι είναι ιδανικό. Ιδανικό είναι ένας οποιοσδήποτε σκοπός που δεν συνεπάγεται υλικά φέλη.είναι κάτι για το οποίο το πρόσωπο είναι πρόθυμο να θυσιάσει τα εγωιστικά του συμφέροντα είναι ο συνηθισμένος ορισμός. Τότε όμως και ένας φασίστας μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει ιδανικό. Θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τα αληθινά ιδανικά από τα ψεύτικα.Τα πρώτα εκφράζουν την επιθυμία για κάτι που δεν έχει ακόμη γίνει, που όμως είναι επιθυμητό προς το σκοπό της ανάπτυξης και ευτυχίας του ατόμου. Ενδέχεται να μην γνωρίζουμε πάντα τι εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό όμως ξέρουμε τι δεν τον εξυπηρετεί. Η φτώχεια, η καταπτόηση , η απομόνωση στρέφονται κατά της ζωής.

Κάθε τι που εξυπηρετεί την ελευθερία και τονώνει το θάρρος και τη δύναμη να είσαι ο εαυτός σου είναι υπέρ της ζωής.Το τι είναι καλό ή κακό για τον άνθρωπο δεν αποτελεί μεταφυσικό ζήτημα αλλά εμπειρικό που μπορεί να βρεί απάντηση πάνω στη βάση της ανάλυσης της ανθρώπινης φύσης και της επίδρασης που ασκούν πάνω της ορισμένες συνθήκες.

Θα μπορούσαμε να δώσουμε έναν ορισμό, πως ιδανικό είναι κάθε σκοπός που προωθεί την πρόοδο, την ελευθερία και την ευτυχία του εγώ.

Για το θέμα της θυσίας, η αληθινή θυσία προυποθέτει την αδιάλλακτη επιθυμία πνευματικής ακεραιότητας. Η θυσία εκείνων που έχουν χάσει αυτή την επιθυμία απλώς καλύπτει την ηθική τους χρεοκοπία.
Ως προς την ανησυχία μήπως καταλήξουμε σε αναρχία, ο ΄Εριχ Φρομ με επιχειρήματα καταλήγει πως αντιθέτως το μέλλον της δημοκρατίας εξαρτάται από την ολοκλήρωση του ατομικισμού, μόνο που σήμερα ο ατομικισμός έχει καταντήσει ένας κούφιος λόγος.

 

Η δημοκρατική πρόοδος έγκειται στην ανάπτυξη της πραγματικής ελευθερίας, της πρωτοβουλίας και του αυθορμητισμού του ατόμου, όχι μόνο σε ορισμένες ιδιωτικης και πνευματικής φύσης υποθέσεις, αλλά πριν απ΄όλα στη θεμελιώδη για την ύπαρξη του κάθε ανθρώπου δραστηριότητα, την εργασία του. Το μοναδικό κριτήριο ολοκλήρωσης της ελευθερίας είναι κατά πόσο το άτομο συμμετέχει στη διαμόρφωση της ζωής της δικής του και της κοινωνίας και αυτό όχι μόνο με την τυπική πράξη της ψήφου, αλλά με την καθημερινή του δραστηριότητα, με την εργασία του , με τις σχέσεις που αναπτύσσει με τους άλλους.

 

Επομένως δεν αρκεί η συμμετοχή στον πολιτικό τομέα διότι δεν αρκεί για να εξουδετερώσει την οικονομική ασημαντότητα του μέσου ανθρώπου. Ούτε αρκεί η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Η δημοκρατία από το φασισμό διαφέρει στο ότι ο φασισμός είναι το σύστημα το οποίο ανεξάρτητα από το όνομα που παίρνει κάνει το άτομο να υποτάσσεται σε εξωτερικούς σκοπούς και εξασθενίζει την ανάπτυξη της πραγματικης προσωπικότητας, ενώ η δημοκρατία είναι ένα σύστημα που δημιουργεί τις οικονομικές , πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες για την ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου.

 

Μονάχα αν ο άνθρωπος γίνει κυρίαρχος της κοινωνίας και υποτάξει τον οικονομικό μηχανισμό στους σκοπούς της ανθρώπινης ευτυχίας και μονάχα αν ο άνθρωπος συμμετέχει δραστήρια στη διαμόρφωση της κοινωνικής εξέλιξης είναι αδυνατο να υποβληθεί σ΄αυτό που σήμερα τον οδηγεί στην απόγνωση δηλαδή τη μοναξιά και το αίσθημα αδυναμίας. Ο άνθρωπος δεν υποφέρει τόσο σήμερα από φτώχεια, όσο από το γεγονός ότι κατάντησε ένας τροχός μιάς μεγάλης μηχανής, ένα αυτόματο, που η ζωή του έχει χάσει τη σημασία της.

 

 Η νίκη πάνω σε όλα τα είδη ολοκληρωτικών συστημάτων θα είναι δυνατή μονάχα αν η δημοκρατία δεν υποχωρεί αλλά προχωρήσει κα πραγματοποιήσει τους σκοπούς που είχαν ενστερνιστεί όλοι όσοι αγωνίστηκαν για την ελευθερία κατά τους τελευταίους αιώνες.

 

Θα θριαμβεύσει πάνω στις δυνάμεις του νιχιλισμού (άρνησης των αξιών) μονάχα αν κατορθώσει να διαποτίσει τους ανθρώπους με τη φλογερότερη πίστη που μπορεί να συλλάβει το ανθρώπινο πνεύμα, την πίστη στη ζωή και την αλήθεια, καθώς και στην ελευθερία σαν την ενεργητική και αυθόρμητη ολοκλήρωση του εγώ του ατόμου.

Πηγή :