«Το θέμα ήταν ανέκαθεν η ελευθερία»

Επειτα από μισόν αιώνα στον κόσμο των μυθιστορημάτων, ο συγγραφέας καταλήγει ότι η κινητήρια δύναμη ήταν πάντα η ίδια..Κεν Φόλετ

Η  ελευθερία αποτελεί ανωμαλία. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν κάτω από κάποιο είδος τυραννίας, χωρίς τη δυνατότητα να ψηφίζουν και με ελάχιστα έως ανύπαρκτα δικαιώματα. Ακόμα και στον σημερινό κόσμο, οι ελεύθεροι άνθρωποι αποτελούν μειοψηφία.

 Δεν είναι καθόλου περίεργο αυτό. Οσοι έχουν στα χέρια τους εξουσία σπάνια είναι διατεθειμένοι να την παραχωρήσουν και, εξ ορισμού, έχουν τη δύναμη να παραμένουν πεισματικά αγκιστρωμένοι πάνω της. Ετσι, εκείνες οι στιγμές στην ιστορία που οι άνθρωποι μάχονται για τα δικαιώματά τους και νικούν είναι εκπληκτικές και συγκλονιστικές. Ενας αγώνας για ελευθερία είναι πάντα μια μάχη των αδυνάτων κατά των ισχυρών. Και αυτό αποτελεί υλικό για μια καλή ιστορία.

 Εχω γράψει πλέον πέντε μεγάλα ιστορικά μυθιστορήματα που η πλοκή τους εκτυλίσσεται στη φανταστική αγγλική πόλη Κίνγκσμπριτζ και άλλα τρία που αφηγούνται την ιστορία του εικοστού αιώνα. Αυτά τα οκτώ βιβλία μαζί συνθέτουν ένα χρονικό των τελευταίων χιλίων ετών του δυτικού πολιτισμού. Δεν το είχα σχεδιάσει· έκανα απλώς ιστορική έρευνα σε βάθος για να βρω καλό υλικό για τα μυθιστορήματά μου. Τώρα, όμως, έχοντας συμπληρώσει πλέον μισόν αιώνα ως μυθιστοριογράφος, όταν αναλογίζομαι τη διαδρομή μου βλέπω ότι η ελευθερία ήταν ανέκαθεν το κυρίαρχο θέμα της δουλειάς μου.

 «Ολα ξεκίνησαν με την ιδέα ότι μια ιστορία θα μπορούσε να είναι πιο ενδιαφέρουσα εάν τα δράματα των ηρώων ξεδιπλώνονταν με φόντο μια ιστορική κρίση». 

 Ολα ξεκίνησαν με την ιδέα ότι μια ιστορία θα μπορούσε να είναι πιο ενδιαφέρουσα και πολυσύνθετη αν τα προσωπικά δράματα των ηρώων της ξεδιπλώνονταν με φόντο μια πραγματική ιστορική κρίση, όπως έναν πόλεμο ή μια επανάσταση. Γνωρίζω ότι μερικοί από τους μεγαλύτερους συγγραφείς έκαναν ακριβώς το αντίθετο. 

Η κοινωνία που περιγράφεται κάτω από το μικροσκόπιο της Τζέιν Οστιν ζούσε στη σκιά ενός ευρωπαϊκού πολέμου που κράτησε είκοσι τρία χρόνια, αλλά η συγγραφέας δεν ανέφερε ποτέ τον Ναπολέοντα, τους πολεμικούς φόρους, τις ταραχές για την τιμή του ψωμιού, την οργανωμένη καταστροφή των νέων μηχανών ή τον όχλο του Λονδίνου που λιθοβόλησε την άμαξα του βασιλιά φωνάζοντας «Ψωμί και ειρήνη». Εγώ ποτέ δε λειτουργούσα έτσι, όμως.

 Οι καλύτερες ιστορίες είναι πάντα κάπως απίστευτες, και ένα αυθεντικό ιστορικό υπόβαθρο τους προσδίδει μια αίσθηση ρεαλισμού και κάνει τη δραματική τροπή τους πιο αληθοφανή. Ξεκίνησα γράφοντας θρίλερ και μελέτησα στρατιωτική ιστορία αναζητώντας περιπτώσεις που η δράση ενός κατασκόπου άλλαξε –ή θα μπορούσε να είχε αλλάξει– την έκβαση μιας μάχης. Η μελέτη μου απέφερε καρπούς. 

Τη δεκαετία του ’70, πολεμικά έγγραφα απόρρητα μέχρι τότε δόθηκαν στους ιστορικούς στο πλαίσιο του κανόνα της παρόδου τριάντα ετών της βρετανικής κυβέρνησης και διάβασα αρκετά βιβλία γύρω από το περίτεχνο σχέδιο εξαπάτησης του εχθρού που επινοήθηκε για την απόβαση στη Νορμανδία. Η γερμανική υπηρεσία πληροφοριών παραπλανήθηκε με αποτέλεσμα να περιμένει απόβαση στην περιοχή του Καλαί και αιφνιδιάστηκε όταν ο αγγλοαμερικανικός στρατός αποβιβάστηκε εκατόν πενήντα μίλια δυτικότερα, στη Νορμανδία. Εγραψα, λοιπόν, ένα μυθιστόρημα για έναν Γερμανό κατάσκοπο –πρόσωπο μη υπαρκτό– στην Αγγλία, που έμαθε γι’ αυτό το σχέδιο εξαπάτησης και προσπάθησε να φέρει την πληροφορία αυτή στη χώρα του. Ο τίτλος του βιβλίου ήταν Το Μάτι της Βελόνας και έγινε το πρώτο μου μπεστ σέλερ. Πόση Ιστορία χωράει σε ένα βιβλίο τσέπης;

Ο Μαύρος Θάνατος, οι ναζί και το δικαίωμα στον συνδικαλισμό

 Εγραψα μερικά ακόμα θρίλερ με πραγματικό ιστορικό υπόβαθρο, αλλά το ενδιαφέρον μου για την ιστορία διευρύνθηκε. Το βιβλίο μου Ενας Κόσμος Χωρίς Τέλος έχει να κάνει με τον Μαύρο Θάνατο, την πανώλη, που ξεκίνησε το 1347 και σκότωσε τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Η πανούκλα ήταν όλεθρος –και ταυτόχρονα μια κρίσιμη καμπή στην ιστορία της διανόησης στην Ευρώπη. Το μυθιστόρημα αφηγείται πώς βίωσαν την πανούκλα οι κάτοικοι του Κίνγκσμπριτζ και μεγάλο μέρος της δραματικής πλοκής του αφορά τις προσπάθειες των γιατρών της πόλης να την αντιμετωπίσουν. 

Τα χρόνια του Μεσαίωνα η ιατρική ήταν υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας: όλοι οι γιατροί ήταν ιερείς. Η εκπαίδευσή τους στα πανεπιστήμια περιοριζόταν στη μελέτη και συζήτηση των κειμένων του Ιπποκράτη και του Γαληνού· ασθενείς δεν έβλεπαν ποτέ. Ενα συνηθισμένο γιατρικό της εποχής ήταν ένα απόκομμα με κάποιο εδάφιο από μια Βίβλο από περγαμηνή διαλυμένο σε κρασί. Στη διάρκεια της πανούκλας (και της πλοκής του μυθιστορήματός μου) γίνεται ολοφάνερο ότι η Εκκλησία είναι εντελώς ανήμπορη να βοηθήσει τα θύματα αυτής της πανδημίας. 

Αυτό υπονομεύει την πίστη των ανθρώπων στην εκκλησιαστική ιατρική και γενικά στην ιεροσύνη. Ως σημάδι αυτής της αργά αλλά σταθερά διογκούμενης δυσπιστίας, την πρώτη πλήρη μετάφραση της Βίβλου στην αγγλική γλώσσα ολοκλήρωσε το 1382 ο Τζον Γουίκλιφ, ένας λόγιος που είχε επιζήσει από τον Μαύρο Θάνατο. Ο Γουίκλιφ αφορίστηκε, αλλά είχε ήδη δρομολογήσει ένα κίνημα που τίποτα δεν μπορούσε πια να το σταματήσει. Πέρα από τους ιερείς, υπήρχαν και πολλοί ανεπίσημοι πρακτικοί γιατροί στο Μεσαίωνα: οι κουρείς-χειρουργοί, οι μαίες, οι φαρμακοτρίφτες και οι καλόγριες, που ασκούσαν όλοι το ιατρικό επάγγελμα παρά τη δυσαρέσκεια των ιερέων. Βάσιζαν τις θεραπείες τους στην πρακτική εμπειρία και ανέπτυξαν τεχνικές που είχαν κάποια αποτελεσματικότητα κατά της πανούκλας. Εφτιαχναν μάσκες από λινό ύφασμα για να καλύπτουν τη μύτη και το στόμα τους. Επλεναν συχνά τα χέρια τους (σε μια εποχή που το πλύσιμο κατά κανόνα θεωρούνταν επιβλαβές). 

Προειδοποιούσαν τους ιερείς να μη σκύβουν πολύ κοντά σ’ έναν ασθενή για να ακούσουν την τελευταία του εξομολόγηση και να φροντίζουν να μένουν μόνοι στο δωμάτιο με τον ετοιμοθάνατο για να μην αναγκάζεται να ψιθυρίζει. Μερικοί απ’ αυτούς τους πρακτικούς γιατρούς, ιδίως οι μοναχές, κρατούσαν σημειώσεις για τη δουλειά τους και έγραφαν βιβλιαράκια με συμβουλές, που λέγονταν «φυλλάδια για την πανώλη», όπως έκανε η μοναχή Κάρις, η ηρωίδα του μυθιστορήματος Ενας Κόσμος Χωρίς Τέλος. Αλλοι αντέγραψαν τα φυλλάδια αυτά και πρόσθεσαν θεραπείες και για άλλες ασθένειες. Ετσι προέκυψαν τα πρώτα βασισμένα σε ενδείξεις ιατρικά εγχειρίδια του δυτικού πολιτισμού. 

 Δείτε, λοιπόν, τι συνέβη εδώ. Ενάντια στις επιθυμίας μιας πανίσχυρης Εκκλησίας, ο παλιός τρόπος σκέψης, που βασιζόταν στη θρησκευτική αυθεντία, απαξιώθηκε και οι ιερείς έχασαν το μονοπώλιό τους στην άσκηση της ιατρικής και σε ένα ορισμένο είδος αλήθειας. Αντίθετα, τώρα πλέον διεξάγονταν πρακτικά πειράματα και παρατήρηση και τηρούνταν αρχεία: αυτή ήταν η απαρχή της σύγχρονης ιατρικής και της σύγχρονης επιστήμης εν γένει. Η σύγκρουση ήταν μέρος μιας διαμάχης που μαινόταν για πολλά χρόνια στα πανεπιστήμια της μεσαιωνικής Ευρώπης και μεταξύ των ισλαμιστών διανοουμένων. 

Η μια πλευρά ισχυριζόταν πως ο ανθρώπινος νους είναι πολύ αδύναμος για να κατανοήσει τη δημιουργία του Θεού και η μόνη πηγή αλήθειας είναι η θεία αποκάλυψη. Η άλλη πλευρά, αντίθετα, υποστήριζε ότι μπορούμε να μάθουμε για τη δημιουργία του Θεού παρατηρώντας την. Στη μουσουλμανική αυτοκρατορία το ιερατείο νίκησε σ’ αυτή τη διαμάχη. Στον χριστιανικό κόσμο το ιερατείο έχασε. Στις αρχές του Μεσαίωνα οι μουσουλμάνοι ήταν μπροστά από τους χριστιανούς στα μαθηματικά, την επιστήμη και την ιατρική. 

Οι μουσουλμάνοι είχαν διασώσει τα γραπτά των αρχαίων Ελλήνων, ενώ οι χριστιανοί είχαν χάσει τα περισσότερα. (Σε μια εξαίσια πολυπολιτισμική στιγμή του 12ου αιώνα, Αγγλοι μοναχοί στην Ισπανία μετέφρασαν τα Στοιχεία του Ευκλείδη από τα αραβικά στα λατινικά.) Η νίκη του ρασιοναλισμού στην Ευρώπη και η ήττα του στη Μέση Ανατολή ίσως εξηγεί εν μέρει γιατί η μουσουλμανική αυτοκρατορία γενικά δε γνώρισε την εκρηκτική ανάπτυξη των επιστημών, της βιομηχανίας και του πλούτου που σημειώθηκε στη βορειοδυτική Ευρώπη. Πρόκειται μόνο για την πρώτη φάση του αγώνα για το δικαίωμα των επιστημόνων και των φιλοσόφων να ακολουθούν τις ενδείξεις και τη λογική χωρίς να περιορίζονται από τις βουλές της κυβέρνησης ή της Εκκλησίας· ενός αγώνα γι’ αυτό που σήμερα λέγεται ακαδημαϊκή ελευθερία. Αυτή δεν είναι παρά μία μόνο από τις ιστορίες που έχω βρει στα κινήματα για την ελευθερία. Εγραψα για τη μάχη για θρησκευτική ελευθερία στο βιβλίο μου 

Ενας Στύλος Φωτιάς, για την ψήφο των γυναικών στο Η Πτώση των Γιγάντων και για τα ατομικά δικαιώματα στο Η Πύλη της Αιωνιότητας. Το τελευταίο μου βιβλίο, Τα Οπλα του Φωτός, πραγματεύεται τον αγώνα των εργατών εργοστασίων για το δικαίωμα να ιδρύουν εργατικά συνδικάτα. Ποιος είναι ο ξεχωριστός ρόλος της μυθοπλασίας στην ιστορική καταγραφή του παρελθόντος μας; Πρώτα απ’ όλα, είναι εκπαιδευτικός. 

Τα ιστορικά βιβλία πωλούνται κατά χιλιάδες και τα ιστορικά μυθιστορήματα κατά εκατομμύρια. Είκοσι επτά εκατομμύρια άνθρωποι αγόρασαν το βιβλίο μου Οι Στυλοβάτες της Γης και έμαθαν πώς χτίστηκαν οι μεγάλοι μεσαιωνικοί καθεδρικοί ναοί και γιατί. Ομως δεν είναι μόνο αυτό. Η φαντασία του μυθιστοριογράφου μπορεί να φωτίσει την ιστορία με τρόπους απαγορευμένους για τον ιστορικό, που βασίζεται αυστηρά σε πραγματικά γεγονότα. Να ένα παράδειγμα: τους τελευταίους πέντε μήνες του 1914, όταν ο κόσμος βάδιζε προς τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πάνω από ένα εκατομμύριο Βρετανοί κατατάχτηκαν εθελοντικά στο στρατό. Γιατί;

 Υπήρχε ένα ξέσπασμα πατριωτικού πάθους, λένε οι ιστορικοί, αλλά αυτό δεν αρκεί για να κατανοήσουμε πλήρως τους λόγους. Οι ιστορικοί δεν μπορούν να πουν πολύ περισσότερα χωρίς να καταφύγουν σε εικασίες. Οι εικασίες, όμως, είναι το φόρτε των μυθιστοριογράφων. Στο βιβλίο μου Η Πτώση των Γιγάντων εστιάζω σε έναν φανταστικό νεαρό ήρωα, τον Μπίλι Γουίλιαμς. 

Περιγράφω τις πιέσεις που υφίσταται για να καταταγεί ή να μην καταταγεί στο στρατό και φαντάζομαι την εσωτερική σύγκρουση που βιώνει όταν λογομαχεί με τον πατέρα του για τα δίκια και τα άδικα αυτού του πολέμου γενικότερα. Η μυθοπλασία δεν αντικαθιστά την ακαδημαϊκή ιστορία, αλλά η ειρωνεία είναι ότι κάνει την ιστορία πιο αληθινή. Και πιο απολαυστική. Για μένα, η συγγραφή ιστοριών δεν υπήρξε ποτέ το μέσο για την επίτευξη κάποιου σκοπού. 

Γράφω για τη χαρά του γραψίματος, όχι για να κάνω μάθημα στους αναγνώστες μου, που είναι ευφυείς και καλά ενημερωμένοι και δεν έχουν ανάγκη να τους λέω εγώ τι να σκέφτονται. Μ’ ενδιαφέρει με πάθος η πολιτική και τρέφω τεράστιο θαυμασμό για τα βιβλία Η Καλύβα του μπαρμπα-Θωμά και Η Φάρμα των Ζώων, αλλά δεν έχω γράψει ποτέ πολιτικό μυθιστόρημα. 

Οι απόψεις μου δεν αποτελούν μυστικό: ένας κριτικός του βιβλίου μου Χρυσή Παγίδα είπε ότι καταλαβαίνεις πως ο Φόλετ είναι φιλελεύθερος επειδή, όταν περιγράφει την εξεζητημένη τουαλέτα που φοράει μια κυρία στο χορό, δεν παραλείπει να προσθέσει ότι η υπηρέτρια είχε μοχθήσει όλο το απόγευμα για να τη σιδερώσει. Βαδίζω προσεκτικά, λοιπόν. Στα βιβλία μου υπάρχουν σποραδικές πολιτικές διενέξεις και η τακτική που ακολουθώ είναι να παραθέτω και τις δύο πλευρές μιας διαμάχης χωρίς να παίρνω θέση: οι αναγνώστες μου θα σχηματίσουν τη δική τους άποψη. Το αποτέλεσμα, παραδόξως, είναι τις καλύτερες ατάκες να τις λένε συχνά οι συντηρητικοί. Στο βιβλίο μου Η Πύλη της Αιωνιότητας, ο Φιτς, ο αριστοκράτης Τόρης, μιλώντας στον φιλελεύθερο εγγονό του, κάνει το εξής καυστικό σχόλιο: «Εμείς οι συντηρητικοί είχαμε δίκιο για τον κομμουνισμό. Είπαμε ότι δε θα πετύχαινε ποτέ –και ποτέ δεν πέτυχε». Εν πάση περιπτώσει, με μερικές εξαιρέσεις, η λογοτεχνία λειτουργεί αντίθετα απ’ ό,τι η πολιτική. Τα μυθιστορήματα σπάνια αλλάζουν τις πολιτικές πεποιθήσεις μας, αλλά μπορούν να επηρεάσουν τις στάσεις και τις προκαταλήψεις μας απέναντι στην πολιτική. 

Η νοοτροπία αυτή δημιουργείται από τους ανθρώπους που γνωρίζουμε και τις εμπειρίες που αποκτούμε σε νεαρή ηλικία, και διευρύνεται από φανταστικές ιστορίες γύρω από ανθρώπους διαφορετικούς από μας. Η συνήθεια του διαβάσματος πλαταίνει το νου των ανθρώπων. Γίνονται πιο ανεκτικοί συντηρητικοί ή λιγότερο δογματικοί φιλελεύθεροι. 

 «Η ελευθερία κερδίζεται δύσκολα και χάνεται εύκολα. Η δραματοποίηση αυτής της αλήθειας στη μυθοπλασία αποτελεί το έργο της ζωής μου». 

 Τα βιβλία μου υποστηρίζουν το δικαίωμα στην ελευθερία δραματοποιώντας τις ζωές ανθρώπων που τη διεκδικούν. Στο μυθιστόρημά μου Καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωί, που τοποθετείται χρονικά γύρω στο 1000 Κ.Ε., οι ήρωες αγωνίζονται για δικαιοσύνη σε μια εποχή που το αγγλικό νομικό σύστημα υπήρχε μόνο για να εξυπηρετεί τη διοικούσα ελίτ. Οι Αγγλο-Σάξονες υπομένουν τη δυστυχία που προκαλούν διεφθαρμένα δικαστήρια σε όλες τις εποχές της ανθρώπινης ιστορίας, περιλαμβανομένης της σημερινής.

 Το μυθιστόρημα στο οποίο έφτασα πιο κοντά σε μια ρητή δήλωση αξιών είναι ο Χειμώνας του Κόσμου. Η Κάρλα και η Φρίντα, φανταστικές ηρωίδες στη ναζιστική Γερμανία του 1941, έχουν μάθει για ένα υπαρκτό «νοσοκομείο» για ανάπηρα παιδιά που σκοτώνει τα βρέφη και μετά λέει στους γονείς τους ότι πέθαναν από φυσικά αίτια και θάφτηκαν. Θα κλείσω με τις σκέψεις της Κάρλα καθώς συλλογίζεται τι μπορεί να κάνει γι’ αυτή τη θηριωδία. Ποιος θα είχε το θάρρος να κάνει μια δημόσια διαμαρτυρία γι’ αυτά που συνέβαιναν στο Ακελμπεργκ; Η Κάρλα και η Φρίντα τα είχαν δει με τα ίδια τους τα μάτια και είχαν για μάρτυρα την Ιλζε Κένιχ. Τώρα όμως χρειάζονταν ένα συνήγορο. Εκλεγμένοι αντιπρόσωποι δεν υπήρχαν πια. 

Ολοι οι βουλευτές του Ράιχστακ ήταν Ναζί. Ούτε αληθινοί δημοσιογράφοι υπήρχαν πια, μόνο κάτι κόλακες και συκοφάντες. Οι δικαστές ήταν όλοι διορισμένοι από τους Ναζί, υποτακτικοί στην κυβέρνηση. Η Κάρλα δεν είχε συνειδητοποιήσει ως τότε πόσο την προστάτευαν παλιά οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι και οι νομικοί. Τώρα έβλεπε ότι χωρίς αυτούς η κυβέρνηση μπορούσε να κάνει ό,τι ήθελε, ακόμα και να σκοτώνει ανθρώπους. 

 Η ελευθερία κερδίζεται δύσκολα και χάνεται εύκολα. Η δραματοποίηση αυτής της αλήθειας στη μυθοπλασία αποτελεί το έργο της ζωής μου. Copyright Ken Follett 2023 Μτφρ: Βεατρίκη Κάντζολα Σαμπατάκου. Το νέο μυθιστόρημα του Κεν Φόλετ Τα Οπλα του Φωτός κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις BELL στις 16 Νοεμβρίου 2023. 

 Πηγή : https://www.kathimerini.gr/