Δημοσιογραφία των πολιτών. Αυτοπροσδιορισμός και αυτονομία στην επικοινωνία.

Γράφει η Έφη Κοσκώση,

Κοινωνιολόγος

Η Δημοσιογραφία των Πολιτών αφορά μια διαδικασία ενημέρωσης και επικοινωνίας που εκτελείται από τους πολίτες, δηλαδή τον κάθε έναν και την κάθε μία, και όχι από επαγγελματίες δημοσιογράφους. Αν και υπήρξε σε περιορισμένη κλίμακα και πριν τις τελευταίες κοσμοϊστορικές εξελίξεις της τεχνολογίας, εκτινάχθηκε ως διαδικασία με την ευρεία διάδοση του internet και την ανάπτυξη των λεγόμενων social media. 

Μέσω της εξέλιξης των διαδικτυακών μέσων επικοινωνίας, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες που τη φιλοξενούν και της δίνουν ώθηση. Τα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας λόγω της δομής τους δεν κατάφεραν και ίσως και να μην ήθελαν να φιλοξενήσουν τη δημοσιογραφία των πολιτών. 

Μέσω της τεχνολογίας και ιδιαίτερα της εξάπλωσης του διαδικτύου, η δημοσιογραφία των πολιτών γίνεται κατά κάποιο τρόπο «μαζική». Ποια η διαφορά της όμως από τα παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας; Αν όντως μπορεί σήμερα να χαρακτηριστεί ως μαζική, ο όρος χρησιμοποιείται με τον ίδιο τρόπο όπως στα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας;

Παραδοσιακή δημοσιογραφία και δημοσιογραφία των πολιτών.

Κάποια από τα βασικά ερωτήματα της Κοινωνιολογίας των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας είναι: ποιος μεταδίδει το μήνυμα; γιατί επιλέχθηκε αυτό το μήνυμα; σε ποιον απευθύνεται; προς όφελός ποιου εκτυλίσσεται η διαδικασία της επικοινωνίας; 

Στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. αυτός που μεταδίδει το μήνυμα στην πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι ένας επιχειρηματικός όμιλος ή οργανισμός που λειτουργεί με τους όρους μιας κερδοσκοπικής εταιρείας.

 Με άλλα λόγια υπόκειται στους όρους λειτουργίας της αγοράς όπως ισχύουν στο πλαίσιο του κοινωνικού συστήματος του καπιταλισμού. Αυτομάτως ως εταιρεία κυρίαρχος σκοπός είναι η επίτευξη κέρδους και όχι η επικοινωνία και η ενημέρωση αυτές καθ’ αυτές. Το ποιος μεταδίδει το μήνυμα, το ποιος δηλαδή είναι ή έχει στην ιδιοκτησία του τον πομπό, στην ουσία απαντά και σε κάποια από τα υπόλοιπα ερωτήματα.

Αυτός που έχει τον πομπό επιλέγει το μήνυμα, τι θα γίνει είδηση και τι όχι. Τα κριτήρια της επιλογής, είναι δεδομένο σήμερα περισσότερο από ποτέ, πως σχετίζονται με τα αντίστοιχα συμφέροντα του εκάστοτε κατόχου. Συμφέροντα που διαπλέκονται με μια σειρά από παράγοντες. Παράγοντες οικονομικούς, είτε λόγω ανταγωνισμού με αντίστοιχες επιχειρήσεις του κλάδου, είτε λόγω προώθησης άλλων επιχειρηματικών οργανισμών άλλων κλάδων αλλά κοινών συμφερόντων με τον ιδιοκτήτη του πομπού. Παράγοντες πολιτικούς, είτε λόγω ιδεολογικής ταύτισης, είτε λόγω οικονομικής στήριξης από συγκεκριμένους ιδεολογικούς χώρους.

Τα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. επιθυμούν να απευθύνονται γενικά σε όλους. Για να μπορέσουν να σκιαγραφήσουν το προφίλ του κοινού τους εφευρίσκουν την έννοια του «απλού πολίτη», δηλαδή του μέσου όρου του πλήθους.

 Είναι γνωστό, βέβαια, πως όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους ο μέσος όρος συνήθως καταλήγει σε παραμόρφωση, κανένας άνθρωπος δεν χωράει σε αυτόν τον μέσο όρο. Πάντα κάποια επιθυμία του, κάποια επιλογή, κάποια ανησυχία του θα περισσεύει από το πρότυπο του μέσου όρου και θα αδυνατεί ο κάθε ένας και η κάθε μία ξεχωριστά να βρουν τον εαυτό τους μέσα σε αυτόν. 

Εν τέλει εφόσον ο ιδιοκτήτης του πομπού έχει συγκεκριμένα συμφέρονται και αφού το Μέσο Μαζικής Ενημέρωσης είναι εταιρεία με σκοπό το κέρδος, προς όφελος του κέρδους και των συγκεκριμένων συμφερόντων διεξάγεται και η διαδικασία της επικοινωνίας και της ενημέρωσης.
Στη πλειονότητα των περιπτώσεων, η δημοσιογραφία των πολιτών ασκείται για την ενημέρωση και την επικοινωνία γιατί σπάνια οι φορείς τους έχουν κέρδη και κυρίως οικονομικά.

Η κατάρρευση του μύθου της αντικειμενικότητας.

Η συχνότερη κριτική προς τη δημοσιογραφία των πολιτών είναι πως δεν είναι αντικειμενική γιατί δεν ασκείται από επαγγελματίες δημοσιογράφους. Το πραγματικό ερώτημα είναι αν μπορεί να υπάρξει αντικειμενική δημοσιογραφία ανεξάρτητα αν ασκείται από πολίτες ή επαγγελματίες. Στο πλαίσιο των παραδοσιακών Μ.Μ.Ε. η δημοσιογραφία ετεροπροσδιορίζεται από όλους τους παραπάνω παράγοντες, τουλάχιστον στις περισσότερες των περιπτώσεων.

 Παρόλο που θεωρητικά υπάρχουν κανόνες και ένας κώδικας δεοντολογίας για το πώς πρέπει να ασκείται το επάγγελμα του δημοσιογράφου και παρόλο που η αντικειμενικότητα παρουσιάζεται ως το Α και το Ω του επαγγέλματος, κανένας και καμία δημοσιογράφος δεν μπορεί να είναι πραγματικά αντικειμενικός. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο επειδή εξαρτάται οικονομικά από τον εργοδότη του, ο οποίος έχει συγκεκριμένα συμφέροντα. 

Συμβαίνει, γιατί μπορεί και ο ίδιος να θέλει να προωθήσει συγκεκριμένα συμφέροντα. Επιπλέον όσο και να επιθυμεί ο δημοσιογράφος να είναι αντικειμενικός, δεν παύει να είναι ένας άνθρωπος με συγκεκριμένο χαρακτήρα, αξίες, ιδέες και πολιτικό προσανατολισμό που ακόμα και άθελά του μπορεί να βγαίνει στο λόγο του.
Η δημοσιογραφία των πολιτών δεν πρέπει κατά τη γνώμη μου να «πέφτει στην παγίδα» της αντικειμενικότητας. 

Πρέπει να βροντοφωνάζει την μη αντικειμενικότητά της. Σε αντίθεση με τη παραδοσιακή επαγγελματική δημοσιογραφία που παρουσιάζεται από τα κυρίαρχα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. ως αντικειμενική ενώ στη πραγματικότητα δεν είναι, η δημοσιογραφία των πολιτών οφείλει να προβάλει την αλήθεια της, ακόμη και αν ως διαδικασία θεωρείται πιο υποκειμενική. Η ειλικρίνεια της είναι αποτέλεσμα της φανερής υποκειμενικότητάς της. 

Ως αντιστάθμισμά της έλλειψης αντικειμενικότητας έρχεται ο πλουραλισμός της που εφαρμόζεται λόγω της δυνατότητας να γίνουν άτυπα μέλη της όλοι οι πολίτες και άρα να ακουστούν όλες οι απόψεις.

Τα βασικά πλεονεκτήματα της δημοσιογραφίας των πολιτών είναι άλλα. Είναι η δυνατότητα του αυτοπροσδιορισμού και της αυτονομίας της. Στη δημοσιογραφία των πολιτών ο κάθε πολίτης έχει τη δυνατότητα να είναι ο κάτοχος του πομπού ή να διαχειρίζεται ισότιμα μαζί με άλλους τον πομπό.

 Αυτό σημαίνει πως οι κανόνες της δημοσιογραφίας τους δεν είναι ετεροπροσδιορισμένοι. Δεν τους βρήκε έτοιμους και απλά τους ακολουθεί. Αντιθέτως έχει τη δυνατότητα ή να τους ορίσει μόνος του ή να τους συμφωνήσει μαζί με τα άλλα άτομα με τα οποία διαχειρίζονται το μέσο ή τον πομπό. Επιπλέον έχει/ έχουν τη δυνατότητα να τους διαμορφώνουν ανά πάσα στιγμή.

 Ο ορισμός των κανόνων της επικοινωνίας και της ενημέρωσης ανεξάρτητα από κάποιον κώδικα δεοντολογίας, είναι μια τακτική που εφαρμόζεται στα περισσότερα μέσα εναλλακτικής επικοινωνίας. Πρόκειται για όρους και κανόνες που γίνονται γνωστοί, συνήθως σε εναλλακτικά μέσα στο διαδίκτυο, από την πρώτη στιγμή, τόσο στα άτομα που επιθυμούν να παίξουν το ρόλο του πομπού όσο και σε όσα επιθυμούν να παίξουν το ρόλο του δέκτη.

 Τα πιο γνωστά παραδείγματα αφορούν ιστοσελίδες εναλλακτικής ενημέρωσης όπου οι κανόνες αφορούν την απαγόρευση ρατσιστικού, σεξιστικού και φασιστικού λόγου. Αν κάποιοι σκέφτονται αν αυτό είναι παρέμβαση εξωτερική προς όποιον επιθυμεί να συμμετάσχει, ας αναρωτηθούν απλά αν και από τα αντικειμενικά Μ.Μ.Ε. δεν εξοβελίζονται κάποιες μορφές λόγου, χωρίς να γνωστοποιείται στο κοινό πως απαγορεύονται ή αν είναι σωστό το γεγονός πως λόγω της κυριαρχίας τους επιβάλλεται ως φυσιολογικός ένας ρατσιστικός και σεξιστικός λόγος.

Πέραν αυτών, η δυνατότητα που παρέχεται μέσω της δημοσιογραφίας των πολιτών ο πομπός και ο δέκτης να είναι ταυτόχρονα το ίδιο άτομο σπάει την ιεραρχία και την κάθετη δομή που χαρακτήριζε τα παραδοσιακό Μ.Μ.Ε. και την επαγγελματική δημοσιογραφία που ασκείται στα πλαίσια αυτών. Στη θέση τους έχει τη δυνατότητα να εγκαθιδρύσει οριζόντιες και πιο δημοκρατικές δομές καθώς μειώνει, έως εκμηδενίζει, την απόσταση μεταξύ πομπού και δέκτη. Αυτή η δυναμική είναι που προσδίδει την έννοια της αυτονομίας στη δημοσιογραφία των πολιτών. 

Η άρση της διάκρισης μεταξύ πομπού και δέκτη και της ιεραρχίας που δημιουργούνταν λόγω αυτής της διάκρισης, ταυτόχρονα με τη δυνατότητα οριοθέτησης των όρων της δημοσιογραφίας των πολιτών από τους ίδιους και τις ίδιες τους συμμετέχοντες και τους συμμετέχουσες καθιστά τα υποκείμενα «νομοθέτες» της δικιάς τους «κοινότητας».

Η εκδίκηση της «μάζας» και του «απλού πολίτη».
 

Η ενημέρωση και η επικοινωνία στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. είναι μαζική γιατί απευθύνεται σε μάζες, γιατί αδυνατεί, ή ίσως και να αδιαφορεί, να δει το ξεχωριστό του κάθε ανθρώπου. Αντίθετα η δημοσιογραφία των πολιτών θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μαζική όχι γιατί η επικοινωνία και η ενημέρωση απευθύνεται σε αφηρημένες μάζες αλλά γιατί τα μέσα επικοινωνίας που την προωθούν εν δυνάμει είναι πιο μαζικά από ότι στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. Στη δημοσιογραφία των πολιτών το μέσο επικοινωνίας με πολύ μικρότερο κόστος μπορεί να είναι επιτέλους στη διάθεση του απλού πολίτη! Ο απλός πολίτης μπορεί επιτέλους να πάρει την «εκδίκησή» του και να αποδείξει πως μόνο απλός δεν είναι! 

Από το σημείο που λίγα άτομα είχαν στην διάθεσή τους τον έλεγχο της επικοινωνίας και της ενημέρωσης, μέσω της δημοσιογραφίας των πολιτών η «μάζα» ή καλύτερο το πλήθος μπορεί να εισβάλει και να διεκδικήσει την «από-μαζοποίησή» του.Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε και σε άλλες διαστάσεις της δημοσιογραφίας των πολιτών, όπως την ποιότητα και την ποικιλομορφία που αρκετά συχνά την διακρίνει. Για νη μη φτάσουμε όμως σε σημείο ωραιοποίησης της πραγματικότητας, ας ασχοληθούμε με κάποιους πρώτους προβληματισμούς σχετικά με την δημοσιογραφία των πολιτών. 

Αρκετές φορές στο διαδίκτυο, όπου είναι η κύρια έδρα της δημοσιογραφίας των πολιτών βρίσκονται ανακριβείς πληροφορίες και ειδήσεις για διάφορα θέματα. Ενδεχομένως κάποιος να απέδιδε αυτού του είδους την παραπληροφόρηση στη μειωμένη αντικειμενικότητα της δημοσιογραφίας των πολιτών και στην έλλειψη τήρησης αυστηρών γενικευμένων κανόνων στους χώρους του διαδικτύου.

 Νομίζω πως δεν είναι αυτές οι αιτίες. Την παραπλανητική είδηση και την ψεύτικη πληροφορία, δυστυχώς μπορούμε να τη βρούμε παντού και στην επαγγελματική δημοσιογραφία και στη δημοσιογραφία των πολιτών.Η δημοσιογραφία, όμως, των πολιτών έχει μια δυναμική που δεν είναι εύκολο να εκτυλιχθεί στην επαγγελματική δημοσιογραφία. 

Ακριβώς επειδή μπορεί να πλαισιωθεί από πολλά περισσότερα άτομα από ότι η επαγγελματική δημοσιογραφία και επειδή μπορεί να είναι αυτοπροσδιορισμένη και αυτόνομη είναι πιο πιθανό, κυρίως μέσω και της μαζικής συμμετοχής, να καταλήξει σε επιμέρους ή γενικούς κανόνες που θα τηρούνται γιατί θα έχουν συμβάλλει όλοι και όλες στη διαμόρφωσή τους. 

Δεύτερον, λόγω της δυνατότητας συμμετοχής του κάθε ατόμου και της εξοικείωσης τους τόσο με το ρόλο του πομπού όσο και του δέκτη, εξοπλίζει τα άτομα με τη γνώση του τρόπου συλλογής, αξιολόγησης και μετάδοσης των πληροφοριών και άρα με τις κατάλληλες δεξιότητες φιλτραρίσματος των πληροφοριών είτε προέρχονται από το χώρο της δημοσιογραφίας των πολιτών ή των επαγγελματιών.

Πηγή : http://www.socialactivism.gr