Θεμωνιές: Το «Πετράδι» της κληρονομιάς

Θεμωνιές: Το «Πετράδι» της κληρονομιάς

Με αφορμή τα χωροταξικά, τουριστικά και άλλα τεκταινόμενα επιτρέψτε μου να εκφράσω μερικές σκέψεις, μια ευχή και μια πρόταση. Συχνά όταν μιλάμε για τη νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά αναφερόμαστε κυρίως στα αστικά, οικιστικά ή δημόσια κτίσματα, αμελώντας την αγροτική αρχιτεκτονική κληρονομιά η οποία στο νησί μας αντιπροσωπεύεται κυρίως από τις πανέμορφες αγροικίες που στέκουν αγέρωχα σε όλο το σιφναϊκό τοπίο και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του, τις θεμωνιές.

Δυστυχώς η αγροτική κληρονομιά παρότι σαφέστατα προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις που συνυπογράφει η χώρα μας δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής ενώ ταυτόχρονα απειλείται από εγκληματικά νομοσχέδια στο βωμό μιας στρεβλής αντίληψης περί οικονομικής ανάπτυξης.

Οι σιφνιοί ξεχωρίζουν τις αγροτικές εργασίες τους απ΄ τις οικιστικές τους ανάγκες αναπτύσσοντας οικισμούς εκτός των αγροτικών περιοχών, στις οποίες κυριαρχούν οι θεμωνιές. Σε αντίθεση με τη σιφνέικη οικεία που χαρακτηρίζεται από δογματική ομοιομορφία στην ανάπτυξη των χώρων και την επιλογή των υλικών, οι θεμωνιές παρουσιάζουν εκπληκτική ποικιλία τόσο στη φόρμα όσο και στα διακοσμητικά στοιχεία, τα υλικά και τις τεχνικές λύσεις καθώς και μοναδική προσαρμοστικότητα στον περιβάλλοντα χώρο. Πιθανότατα η δυσκολία δόμησης και μεταφοράς των υλικών, η έλλειψη πόρων αλλά και οι διαφορετικές ανάγκες του κάθε κτηνοτρόφου - αγρότη ευθύνονται για τον αρχιτεκτονικό αυτό πλούτο.

Πρόκειται για ένα πλούτο «φτωχό». Ακόμα και αυτό το «ελάχιστα περιττό», η μικρή πολυτέλεια που βρίσκουμε στη σιφνέικη οικεία, εδώ εξαλείφεται πλήρως επιτρέποντας στη «χρήση» να επιβάλει την απόλυτη λιτότητα. Παρατηρούμε θιδύρες σε διάφορα σχήματα και μεγέθη που ερριμένες με παιδική αφέλεια σπάνε τη μονοτονία των τοίχων, εντοιχισμένα σκαλοπάτια που αψηφώντας τη βαρύτητα τείνουν αέρινα προς τον γαλάζιο φως, λειτουργικές πυροστιές καμωμένες με δυο μονάχα πλάκες, σπασμένα πιθάρια από προηγούμενη χρήση που ξαναζωντανεύουν σαν ταπεινοί φλάροι, υδροροές, γούρνες, λίθινα υπέρυθρα, στέψεις και λαμπάδες σε κάθε λογής μορφή και διάταξη. Όλα υπακούουν στη πλαστική κυκλαδίτικη φόρμα χωρίς όμως να λείπουν και οι εντάσεις με τις απότομες εναλλαγές καμπύλης και ευθείας, κονιάματος και πέτρας, φωτός και σκιάς. Οι τεχνίτες αναγκάζονται να  λύσουν περίπλοκες εξισώσεις τοποθετώντας τη κάθε πολύτιμη πέτρα, που με κόπο έβγαλαν απ’ τη γη, στη θέση ακριβώς που της ταιριάζει. Εξισώσεις που λύνουν χωρίς πράξεις και υπολογιστικά προγράμματα, χρησιμοποιώντας μόνο την παιδεμένη αισθητική τους αντίληψη, καταλήγοντας σε σύνολα που θα ζήλευαν και οι μεγάλοι δάσκαλοι της αφαίρεσης.

Η οξυδέρκεια των μαστόρων δε τελειώνει στο αισθητικό αποτέλεσμα. Παρατηρούμε απίστευτες τεχνικές λύσεις που προκαλούν το σύγχρονο στατικό για τη ευρηματικότητα και την εκτέλεση, στέγες με γιγάντιους σχιστόλιθους χωρίς δοκάρια, βόλτες που αιωρούνται χωρίς ενίσχυση, αριστοτεχνική αγκύρωση κάθετων στοιχείων στις πυροστιές και τις ταΐστρες, εξαιρετικές θεμελιώσεις στο φυσικό βράχο, υδατοστεγή επιχρίσματα με κεραμάλευρο, εν ξηρώ λιθοδομές που όσο φθείρονται και καμπυλώνουν τόσο ενισχύονται και στεριώνουν. Παρατηρούμε επίσης λύσεις εξαερισμού και κλιματισμού που παίζουν με τα υλικά δόμησης και τη γεωμετρία, τον προσανατολισμό, το μέγεθος των τοίχων, τη μόνωση της στέγης με τον αδιαπέρατο σιφνέικο πηλό, τις κάθετες σχισμές και τα διαγώνια ανοίγματα που ρουφάνε τον αέρα, την ανακύκλωση των υλικών, στοιχεία που αναγορεύουν τον ανώνυμο λαϊκό κατασκευαστή σε πρωτοπόρο της βιοκλιματικής δόμησης και τις θεμωνιές «in situ» εκπαιδευτικά εγχειρίδια. Μαζί με τα κυλινδρικά κτίσματα, τις υπόσκαφες κατασκευές, τα αλωνάκια, τις πεζούλες, τις αναβαθμίδες και τα αλλά περιβάλλοντα στοιχεία οι θεμωνιές συνθέτουν ένα ετερόκλητο αλλά  σαφώς ορισμένο και μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο· και ως τέτοιο πρέπει να το βλέπουμε αν επιλέξουμε τη διατήρηση του στο μέλλον.

Σήμερα το πλείστον των αναστηλωμένων θεμωνιών εξυπηρετεί παραθεριστικές οικιστικές ανάγκες των φίλων της Σίφνου. Οι άδειες ανακατασκευής κατ’ ουσίαν δεν υπαγορεύουν το ύφος ούτε την έκταση της επέμβασης. Ως εκ τούτου κανείς νόμος ή αρχή δε προστατεύει αυτά τα υπέροχα μνημεία της αγροτικής δραστηριότητας του τόπου παρά το μεράκι και η καλαισθησία των ιδιοκτητών τους. Αλλά και η καλή τους θέληση, καθώς απαιτούνται πολλαπλάσια έξοδα, χρόνος και κόπος ώστε να διατηρηθούν όλα τα αυθεντικά τους στοιχεία (αντί να αντικατασταθούν από εύκολες και φθηνότερες λύσεις), σε βάρος συνήθως του λειτουργικού χώρου και της άνεσης. Απ’ την άλλη κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τις ανάγκες ηλεκτροδότησης, ύδρευσης και αποχέτευσης. Η πράξη έχει αποδείξει ότι λύσεις υπάρχουν. Από την εμπειρία μου η Σίφνος είναι γεμάτη πανέμορφες επεμβάσεις που όχι μόνο σέβονται την ιδιαιτερότητα αυτών των κτισμάτων και το περιβάλλον τους αλλά και τα αναδεικνύουν. Τα εύσημα βέβαια ανήκουν επιπροσθέτως στη μαστοριά και την οξυδέρκεια των σίφνιων τεχνιτών που με χαρά παιδεύονται να προσαρμόσουν τις σύγχρονες οικιστές ανάγκες στη παραδοσιακή λιτότητα και τις ιδιοτροπίες του σχιστόλιθου,  συνεχίζοντας μια παράδοση αιώνων.

Κανένα όμως κτίσμα δεν έχει νόημα χωρίς το ζωτικό του περιβάλλον. Τι νόημα έχει η θεμωνιά απογυμνωμένη από τις ελιές της, τα αμπέλια, τις κάπαρες, τα μποστάνια? Η διεθνής κοινότητα της Συντήρησης πρεσβεύει εδώ και δεκαετίες τον άρρηκτο δεσμό της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Και μάλιστα σήμερα κάνουμε ένα βήμα ακόμα παρά πέρα, θέτοντας το θέμα της προστασίας όχι μόνο του άμεσου περιβάλλοντος  αλλά και του τοπίου ή της θέας ως προέκτασης των μνημείων, ακόμα και της αύρας (Geniusloci), της αίσθησης όπως λέμε ενός χώρου που προκύπτει από την αυθεντικότητα του (τις υφιστάμενες και παλαιότερες χρήσεις, τους δεσμούς με ανθρώπους και ιδέες, τα νοήματα που προκύπτουν) συνδυάζοντας έτσι τη προστασία της υλικής και της άυλης κληρονομιάς, της «πέτρας» και της παράδοσης (Burra Charter, Nara document)

Δεν είναι λοιπόν μόνο η δογματική προστασία της κληρονομιάς, ούτε η λατρεία της ύλης που υπαγορεύουν τη διατήρηση της θεμωνιάς. Μην ξεχνάμε ότι εν προκειμένω μιλάμε για μια ζωντανή παράδοση. Οι θεμωνιές χρησιμοποιούνται ακόμη για τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες οι οποίες από γενιά σε γενιά εκτελούνται με το παραδοσιακό τρόπο και αποτελούν επίσης αντικείμενο προστασίας. Εύκολα μπορεί να αναλογιστεί κανείς τα οφέλη από τη διατήρηση αυτής της ζωντανής παράδοσης. Να αναφέρω μερικά? Εναλλακτικός τουρισμός, εμπόριο παραδοσιακών προϊόντων, σεμινάρια-συνέδρια παραδοσιακής τυροκομίας. Να αναφερθώ επίσης έμμεσα στη προσέλκυση ενδιαφέροντος παραθεριστικής κατοικίας με σύγχρονα μέσα αλλά πραγματικά παραδοσιακή αίσθηση και αισθητική απέναντι στα κακέκτυπα άσπρα κουτάκια που έπαψαν πια να ελκύουν το μέσο παραθεριστή. Σήμερα κανείς πια δεν αμφιβάλει για την αναπτυξιακή υπεραξία της προστασίας της κληρονομιάς. Η φροντίδα της θεμωνιάς αποτελεί κατά τη γνώμη μου μοναδική ευκαιρία καινοτόμου  «επιχειρείν» αλλά και διασφάλιση του τουριστικού μέλλοντος του νησιού, της αεοφορίας και της ανάπτυξης και πρέπει ταχύτατα να βρεθεί στο κέντρο του ενδιαφέροντος της τοπικής κοινωνίας και των τοπικών αρχών. Ευχή η Σίφνος να συνεχίσει να προσελκύει παραθεριστές με παιδεία, αισθητική αντίληψη και αγάπη για το νησί αλλά και να μη χαθεί η τέχνη της «Πέτρας» απ τους ντόπιους μάστορες.

Και για μην μείνουμε στα ευχολόγια επιτρέψτε μου να κλείσω με μια πρόταση. Στο τομέα της προστασίας της  πολιτιστικής κληρονομιάς τηρούμε ευλαβικά ένα κανόνα: η συντήρηση ξεκινάει από τη τεκμηρίωση. Ας αρχίσουμε λοιπόν κι εμείς από εκεί. Ας συγκεντρώσουμε ότι υλικό υπάρχει, φωτογραφικό, σχεδιαστικό ή αρχειακό. Ας τεκμηριώσουμε εκ νέου με κάθε λεπτομέρεια τόσο τις εγκαταλελειμμένες όσο και τις αναστυλωμένες θεμωνιές, τους περιβάλλοντες χώρους, τις κατασκευαστικές λύσεις για τη μετατροπή τους. Τεκμηριώνοντας τις θεμωνιές σαν αρχιτεκτονικό σύνολο και όχι μεμονωμένα στοχεύουμε στη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων η οποία μπορεί να λειτουργήσει σαν εφαλτήριο για τη διατήρηση τους αλλά και σαν εγχειρίδιο καλής πρακτικής για μελλοντικές επεμβάσεις (δομικές ή περιβαλλοντικές).  Να θυμίσω (ψιθυρίζοντας στο αυτί των τοπικών αρχών) το ενδιαφέρον των ευρωπαϊκών προγραμμάτων για τη ψηφιακή τεκμηρίωση. Να θυμίσω επίσης ότι η πολιτιστική κληρονομιά και η λαϊκή παράδοση κερδίζουν ολοένα έδαφος στην ευρωπαϊκή συνείδηση ως μοχλοί οικονομικής ανάπτυξης και εγγυητές αειφορίας (Charts project). Με κέντρο τη θεμωνιά ως βασική παραγωγική μονάδα της αγροτικής δραστηριότητας ξετυλίγονται αμέτρητες προεκτάσεις: μαγειρική, λαογραφία, οικολογία, εθελοντισμός κλπ. Δε θέλει πολύ φαντασία για να συνειδητοποιήσει κανείς ότι με συστηματική δουλεία, συνεργασία και καλή θέληση θα μπορούσαμε να μετατρέψουμε τούτο το νησί σε πρότυπο αειφόρου ανάπτυξης και καλής πρακτικής με ανυπολόγιστα οφέλη.

Έχουμε τη τύχη, λόγω μιας μαγικής συνομωσίας του χρόνου και των ανθρώπινων επιλογών, να παραλάβουμε αυτή τη κληρονομιά ακέραια. Αυτή η λέξη, «ακεραιότητα», συγκεντρώνει όλους τους χαρακτηρισμούς για το ύφος του νησιού και τη φιλοσοφία των κατοίκων του όπως προκύπτουν από κάθε περιγραφή που μπορεί να βρει κανείς σε τουριστικούς οδηγούς, ιστολόγια και αναφορές. Αυτή η λέξη μας επιτρέπει να κοιτάζουμε το μέλλον, τουριστικό η άλλο, με αισιοδοξία αλλά και συνάμα μεγεθύνει την ευθύνη μας. Ευθύνη πρωτίστως απέναντι στα σιφνάκια, που σήμερα πλατσουρίζουν ανέμελα στις Καμάρες, χωρίς επίγνωση της κληρονομιάς τους. Να τους τη παραδώσουμε  όπως τη παραλάβαμε, ΑΚΕΡΑΙΑ.

Υ.Γ. και φυσικά να μη ξεχάσουμε τους ελάσσονες εκπροσώπους της αγροτικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, τους περιστεριώνες, τα αλώνια, τις σιταποθήκες καθώς και τη βιομηχανική αρχιτεκτονική κληρονομιά που εκπροσωπείται μοναδικά στο νησί μας από τα  παραθαλάσσια κεραμοποιία.

(δημοσιευμένο τμηματικά στα «Σιφναϊκά Νέα» φ.282 Φεβρουάριος 2014)

Δρ Πέτρος ΠρόκοςΣυντηρητής Αρχαιοτήτων
Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεοτέρων Μνημείων
Υπουργείο Πολιτισμού
pprokos@culture.gr

«Χαρακτηριστική αγροικία της Σίφνου. Κωνσταντινίδης Α., Στοιχεία Αυτογνωσίας
Για μιαν αληθινή αρχιτεκτονική (1975).
Η εμπνευσμένη αναφορά στις παραθεριστικές του κατοικίες είναι πασιφανής.»

Πηγή : http://www.sifnaiko-fos.gr