Ψυχολογικές διαστάσεις της παρούσας κρίσης

Οι καταστάσεις που ζούμε είναι πρωτόγνωρες για εμάς τους Έλληνες. Η ιδιοσυγκρασία μας επίσης είναι τέτοια που απαιτεί ειδικούς χειρισμούς. Για να μην πέσουμε λοιπόν στην παγίδα της μόνιμης κατάθλιψης, ζητήσαμε συμβουλές… πλεύσεως σε κακοκαιρία (για μεγάλους και μικρούς ) από τον αναγνωρισμένο ψυχίατρο, ψυχαναλυτή και συγγραφέα Νίκο Σιδέρη.

Σε ποια ψυχολογική κατάσταση βρίσκεται αυτή τη στιγμή ο Έλληνας και πώς μπορεί να θωρακίσει την ψυχή του για να μην φτάσει σε επικίνδυνα μονοπάτια;

«Αυτό που χαρακτηρίζει τη σημερινή κατάσταση είναι μια τεράστια απορία. Στην πραγματικότητα κανείς δεν έχει ιδέα τι ακριβώς συμβαίνει – όλοι τα έχουν χαμένα. Αυτό δίνει μια τεράστια τροφή στη φαντασία, που πλάθει διάφορες ιστορίες γεννώντας μεγάλες συναισθηματικές αναταράξεις. Σε γενικές γραμμές ο Έλληνας σήμερα βιώνει:

• Ένα πένθος και μια κατάθλιψη, που σχετίζονται με την απώλεια του παρελθόντος του. Δεν έχει χάσει μόνο τα υλικά αγαθά και τα προνόμια που μπορεί να διέθετε, αλλά και την ιδέα που είχε για τον κόσμο. Η ιδέα αυτή έγινε κομμάτια μαζί με τις προσδοκίες και τα όνειρά του. Από ψυχαναλυτική άποψη, το να σου αφαιρούν συνέχεια κομμάτια των αγαθών σου είναι σαν να σου κόβουν κομμάτια από την ιδέα που έχεις για τον εαυτό σου, δημιουργώντας σου το άγχος του ευνουχισμού.

• Την απόγνωση που γεννάει το παρόν. Ενώ νιώθει να πιέζεται από παντού, δεν μπορεί να βγάλει άκρη ούτε να πιαστεί από κάπου. Ταυτόχρονα έχει μια απόλυτη δυσπιστία σε ό,τι του προτείνεται.

• Μια τεράστια αβεβαιότητα για το μέλλον, η οποία γεννάει άγχος. Μια αφόρητη αίσθηση επικείμενου κινδύνου από άγνωστη αιτία και αφορμή, ένα φόβο ότι το κάθε τι θα μπορούσε να τον απειλήσει, να τον πάρει από κάτω και να τα διαλύσει όλα.

Υπάρχουν βέβαια μερικοί που επωφελούνται από αυτή την κατάσταση, βγάζουν τεράστια χρηματικά ποσά και γίνονται υπουργοί από εκεί που δεν τους ήξερε κανείς. Για την πλειονότητα όμως του ελληνικού λαού, η κατάσταση είναι όπως την περιγράψαμε.

Καταναλωτικός ναρκισσισμός

Ο κ. Σιδέρης πιστεύει ότι αυτό που ζούμε σήμερα είναι μια βαθύτατη κρίση του διανοητικού, πολιτισμικού και κοινωνικού μοντέλου που βασίλευε ως τώρα στην Ελλάδα, το οποίο βασιζόταν στον καταναλωτικό ναρκισσισμό: Δηλαδή υπάρχω εφόσον καταναλώνω, είμαι αυτό που καταναλώνω – και όλο αυτό για να φαίνομαι (το περίφημο ίματζ ή φιγούρα).

Ποια είναι η λέξη που μας χαρακτηρίζει και τι είναι αυτό που μας έχει φτάσει έως εδώ;

Οι Έλληνες, ως κουλτούρα, διψούν για αναγνώριση και αγάπη – γι’ αυτό το λόγο γίνονται ευάλωτοι και εύπιστοι. Ενώ από τη φύση τους είναι δύσπιστοι, εν τούτοις γίνονται τρομακτικά εύπιστοι όταν τους λες ότι τους αγαπάς και τους αναγνωρίζεις (λυπάμαι που το λέω, αλλά αυτό εκμεταλλεύονται οι πολιτικοί μας). 

 Το αποτέλεσμα είναι οι Έλληνες να τσιμπάνε σε διάφορα δολώματα και να παρασύρονται κάθε τόσο σε περιπέτειες. Εδώ χρειάζεται αυτογνωσία και να μην πιστεύεις την κάθε φούσκα σαν πραγματικότητα. Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε ότι η λέξη «κορόιδο» μας χαρακτηρίζει – όποιος θέλει, ας εξαιρέσει τον εαυτό του. Διότι για να αλλάξεις, θα πρέπει πρώτα να παραδεχτείς το λάθος που έχεις κάνει.

Μπορούμε να ξαναφτιάξουμε τη ζωή μας σε νέες βάσεις;

Το να διαμορφώσεις σήμερα μια νέα τέχνη του ζην δεν είναι και τόσο απλό, γιατί αυτός ο τρόπος σκέψης είχε εμπεδωθεί βαθύτατα τα τελευταία 30 χρόνια σε μια κοινωνία πεινασμένη για υλικά αγαθά και για αναγνώριση. Η ίδια κοινωνία καλείται τώρα να πραγματοποιήσει μια διανοητική και ηθική μεταρρύθμιση, ένα τεράστιο έργο ψυχής και πολιτισμού, αρχίζοντας από το προσωπικό επίπεδο και τον στενό κύκλο του καθενός. 

 Κατ’ εμένα, η νέα τέχνη του ζην συνοψίζεται σε τέσσερα πράγματα: Να είσαι αληθινός, να είσαι απλός, να αγαπάς, να εργάζεσαι. Αυτό το τετράπτυχο, αντί να δίνει έμφαση στον καταναλωτισμό, προτάσσει τη δημιουργική δραστηριότητα και την εργασία. Αντί να τονίζει τον ναρκισσισμό, τονίζει την αλήθεια, την απλότητα και την αγάπη.

Η νέα τέχνη του ζην σε 5 βήματα

Ο καθένας μας λοιπόν μπορεί να συμβάλει σε αυτό. Ο κ. Σιδέρης μας λέει πώς θα το κάνουμε:

Λέγοντας τα πράγματα με το όνομά τους. Αναγνωρίζουμε ότι από το παρελθόν έρχεται πένθος και κατάθλιψη, από το παρόν απόγνωση και από το μέλλον άγχος. Κανείς δεν αντέχει να αναγνωρίσει ολόκληρη την πραγματικότητα, αλλά τουλάχιστον ας πούμε χονδρικά τα πράγματα με το όνομά τους, γιατί αλλιώς μας περιμένουν χειρότερα.

Κάνοντας μια θεραπεία αλήθειας σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο. Αυτό απαιτεί να πάει ο καθένας από εμάς μπροστά στον καθρέφτη και να πει στον εαυτό του, χωρίς τον ακούνε οι άλλοι: «Πόσο κορόιδο υπήρξα – εγώ και τόσοι άλλοι, που πίστεψα σε αυτό το κούφιο πράγμα, σε αυτό το δόλωμα – φούσκα και ξέχασα μια βαθιά τέχνη του ζην που υπήρχε επί δεκαετίες σε αυτή τη χώρα παρά τη φτώχεια της και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε».

Επιστρέφοντας στους ανθρώπους και στις αξίες της ανθρωπιάς. Η λέξη ανθρωπιά μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον καθένα, αλλά υπάρχει στην ελληνική γλώσσα και μπορεί κάποιος να την αναζητήσει σε όσα έχει διαβάσει ή έχει ακούσει ή να ρωτήσει να μάθει. Οι άρχοντες αυτού του κόσμου (μαζί και οι διαμορφωτές της γνώμης που τους υπηρετούν) προωθούν συστηματικά την τακτική «Φάε πρώτος εσύ τους άλλους προτού σε φάνε εκείνοι». 

 Αντίθετα σε αυτό, εμείς ας πάμε κοντά στους δικούς μας ανθρώπους, σε όσους μας αγαπούν και τους αγαπάμε, ώστε να καλλιεργηθεί ξανά η ανθρώπινη σχέση οικογένειας, φίλων, γνωστών, συγγενών, γειτονιάς.

 Στη δύσκολη ώρα ας μη διστάσουμε να απευθυνθούμε στον κύκλο μας για να μας υποστηρίξει και να μας συμπαρασταθεί, χωρίς να φοβόμαστε (λόγω εγωισμού) ότι θα ταπεινωθούμε.

Μαθαίνοντας να ζούμε «ομολογουμένως», όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι (σ.σ. σε απόλυτη συμφωνία με τη φύση και με κάποιον ανώτερο ηθικό προορισμό). 

Να μη γίνουμε δηλαδή μια εικόνα που ζωγραφίζουν κάποιοι άλλοι για τον καθένα, ακολουθώντας το λάιφ-στάιλ.

Ούτε χαζοχαρούμενοι ούτε σε απόγνωση

Εν ολίγοις αυτό που πιστεύω είναι ότι τα εργαλεία που προανέφερα σου επιτρέπουν να κρατήσεις μια ισορροπία, χωρίς να είσαι χαζοχαρούμενος ή να κάνεις ότι δεν συμβαίνει τίποτα. 

Καλό θα είναι να γνωρίζεις σε γενικές γραμμές τι συμβαίνει και να κάνεις μια ρεαλιστική προσπάθεια, χωρίς να σταυρώνεις τα χέρια και να σκύβεις το κεφάλι στην απόγνωση, η οποία καλλιεργείται το τελευταίο διάστημα.

Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά μας για την κρίση;

Να αντιμετωπίσουμε σωστά τους μικρότερους, που περιμένουν από τους μεγαλύτερους να τους δώσουν κάποιες εξηγήσεις για όσα συμβαίνουν: Κάποια παιδιά ζούσαν π.χ. σε ένα σπίτι τεσσάρι και ξάφνου βρίσκονται σε δυάρι, οι γονείς είχαν τρία αυτοκίνητα και πουλούν τα δύο, ο πατέρας χάνει τη δουλειά του.

 Τα παιδιά, πέρα από το ότι ακούνε γύρω-γύρω διάφορα, σίγουρα βλέπουν ότι εδώ υπάρχει κάτι που μας τα χαλάει, μας τα κάνει αλλιώς. Νομίζω ότι εδώ η στάση των γονιών θα πρέπει να είναι η εξής: Αν μεν ο τρόπος ζωής του παιδιού δε θίγεται και τα βασικά του αγαθά (τροφή, ένδυση, σχολείο) παραμένουν περίπου ίδια, δεν υπάρχει κανένας λόγος οι γονείς να φορτώσουν το παιδί με τα δικά τους βάσανα. 

Θα πρέπει να αντέξουν την κατάσταση με αξιοπρέπεια, αντιμετωπίζοντάς την ως αποκλειστικό θέμα των μεγάλων που ψάχνουν να δουν πώς θα τα καταφέρουν. Αν ερωτηθούν, ας πουν: «Άσε παιδί μου, αυτά είναι θέματα των μεγάλων, θα τα καταφέρουμε εμείς, θα βρούμε τρόπο». Αν όμως ο τρόπος ζωής του παιδιού αλλάξει αισθητά, τότε οι γονείς θα πρέπει να του μιλήσουν με απλά λόγια

: «Ζούμε σε έναν κόσμο που είναι σκληρός και άδικος και πολλές φορές άνθρωποι που δεν φταίνε σε κάτι την πληρώνουν άσχημα – έτσι, αυτή τη φορά συνέβη και σε εμάς μια μεγάλη δυσκολία. Όμως όλοι μαζί θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε και θα τα καταφέρουμε. Η χώρα μας έχει περάσει και άλλες φορές δύσκολα κλπ.», αναφέροντας άλλες δύσκολες καταστάσεις που τελικά ξεπεράστηκαν.

Καλό θα είναι να εξηγήσουν στο παιδί ότι όλα αυτά δεν οφείλονται σε προσωπικό σφάλμα, αμαρτία ή ελάττωμα του γονιού, αλλά ότι πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο, ώστε να μην πιστέψει το παιδί ότι ευθύνονται οι γονείς του γι’ αυτό που συμβαίνει και αρχίσει να πλέκει περίεργα σενάρια στο μυαλό του. Επίσης να του υπενθυμίσουν ότι θα πρέπει να συνεχίσει να φροντίζει τον εαυτό του, να έχει επαφή με τους φίλους του και να διαβάζει στο σχολείο του. Και το σπουδαιότερο, θα πρέπει τα παιδιά να καταλάβουν ότι η σωστή αντιμετώπιση σε αυτές τις περιστάσεις δεν είναι «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω» ούτε ότι «Εγώ είμαι ο τυχεράκιας και δεν θα μου συμβεί ποτέ αυτό».

Έχετε αναφέρει ότι οι γυναίκες, λόγω της ευελιξίας του μυαλού τους, βρίσκονται πολύ πιο κοντά στην αλήθεια και τη σοφία, ενώ οι άντρες γίνονται ευέλικτοι μόνο σε καιρό πολέμου. Αυτό ισχύει πράγματι;

Ναι, ισχύει – και μάλιστα φοβάμαι ότι μόνο η γυναικεία σοφία έχει τέτοια ευστροφία και επινοητικότητα. Το νέο μου μυθιστόρημα, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε με τίτλο «Ένα τραγούδι για τον Ορφέα» (εκδόσεις Μεταίχμιο), είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στη σοφία των γυναικών. Είναι ό,τι καλύτερο θα μπορούσα να συστήσω στους αναγνώστες, γιατί δείχνει ότι η γυναικεία σοφία έχει τη δυνατότητα, ακόμα και μπροστά σε μια κατάσταση φαινομενικά αδιάβατη, να ανοίξει δρόμο προς την ασύλληπτη υπέρβαση δίνοντας μια λύση που είναι καταπληκτική για όλους.

Άρα στη δεδομένη κατάσταση το βάρος πέφτει στους ώμους των γυναικών;

Πιστεύω ότι αδιέξοδες καταστάσεις δεν υπάρχουν, παρά μόνο όταν ο άλλος είναι πολύ πιο ισχυρός και σου επιβάλλεται δια πυρός και σιδήρου. Όταν το θέμα βρίσκεται σε επίπεδο διανοητικό, ψυχικό ή πολιτισμικό, τότε δεν υπάρχει αδιέξοδο. Απλώς μερικές καταστάσεις σε στριμώχνουν τόσο πολύ στη γωνία, που πρέπει να κάνεις υπέρβαση.Το θέμα είναι οι γυναίκες να εναρμονιστούν με τους άντρες και να δώσουν και να πάρουν ό,τι καλύτερο μπορούν. Η μαγική λέξη σε όλα αυτά είναι η εναρμόνιση.