Η προβλεπόμενη προστατευόμενη περιοχή στο Νότιο Αιγαίο που ανακοινώθηκε στη Διεθνή Συνδιάσκεψη για τους Ωκεανούς προς το παρόν δεν περιλαμβάνει καθόλου θαλάσσιες εκτάσεις, ενώ δεν φαίνεται να υπάρχει σχέδιο για εφαρμογή της Συμφωνίας για την Ανοιχτή Θάλασσα στα διεθνή ύδατα που περιλαμβάνει.
Η εξαγγελία δυο νέων εθνικών θαλάσσιων πάρκων στο Αιγαίο και το Ιόνιο με σκοπό την προστασία της βιοποικιλότητας, στο πλαίσιο των δεσμεύσεων που έκανε η Ελλάδα στη Διεθνή Συνδιάσκεψη για τους Ωκεανούς, ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για όλους, και ειδικά τους επιστήμονες, τους οικολόγους και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις που κρούουν εδώ και χρόνια τον κώδωνα του κινδύνου για τη ραγδαία υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Έγινε βέβαια λόγος για «χάρτινα πάρκα» και τέθηκαν σοβαρά ερωτήματα για το πώς μπορεί το ελληνικό κράτος να διαχειριστεί και να εποπτεύσει τόσο μεγάλες θαλάσσιες εκτάσεις – στις «Βιώσιμες Κυκλάδες» είχαμε γράψει εκτεταμένο απολογισμό για τα υπάρχοντα θαλάσσια πάρκα στην Ελλάδα – όμως ο συνολικός απολογισμός ήταν θετικός. Η εξαγγελία θεωρήθηκε ως ένα πρώτο βήμα για την υλοποίηση της Συμφωνίας για την Ανοιχτή Θάλασσα, στόχος της οποίας είναι η θέσπιση ενός νομοθετικού πλαισίου για την κήρυξη προστατευόμενων περιοχών στην ανοιχτή θάλασσα, πέρα από τη δικαιοδοσία της κάθε χώρας, με σκοπό 30% των ωκεανών να έχουν ενταχθεί σε καθεστώς προστασίας μέχρι το 2030.Μόνο τέσσερις περιοχές στην Ελλάδα έχουν συγκεκριμένα, νομικά κατοχυρωμένα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και χάραξη ζωνών προστασίας: το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου, το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βόρειων Σποράδων, η Γυάρος και ο Κυπαρισσιακός Κόλπος.
Όμως, η πρώτη εικόνα που προκύπτει για το πάρκο στο Αιγαίο από τη σχετική Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη για τις περιοχές Natura στο Νότιο Αιγαίο που βγήκε πρόσφατα σε διαβούλευση παρουσιάζει μια παράδοξη εικόνα: στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Νοτίου Αιγαίου δεν περιλαμβάνονται καθόλου θαλάσσιες εκτάσεις, παρά μόνο οι υπό προστασία βραχονησίδες.
Σύμφωνα δε με πληροφορίες των «Βιώσιμων Κυκλάδων» από διάφορες πηγές, δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή κάποιο σχέδιο για την εφαρμογή της Συμφωνίας για την Ανοιχτή Θάλασσα στα διεθνή ύδατα της συγκεκριμένης περιοχής. Αυτό σημαίνει ότι κατά τη χωροθέτηση του πάρκου δεν μπορεί να ξεπεραστεί το όριο της αιγιαλίτιδας ζώνης των βραχονησίδων, δηλαδή των έξι ναυτικών μιλίων, που είναι και τα όρια των χωρικών υδάτων της Ελλάδας στο Αιγαίο.Προκύπτει δηλαδή μια πολύ διαφορετική εικόνα από αυτή που κυκλοφορούσε στον Τύπο τις πρώτες ημέρες, όπου το πάρκο φαινόταν να εκτείνεται σε μια ενιαία θαλάσσια περιοχή από τις βραχονησίδες Βελοπούλα και Φαλκονέρα στα νότια των Σπετσών μέχρι νησίδες όπως η Αστακίδα, που βρίσκεται σχεδόν στην Κάρπαθο των Δωδεκανήσων.
Η εικόνα που αναδύεται, με άλλα λόγια, είναι ενός κατακερματισμένου θαλάσσιου πάρκου που θα εκτείνεται δυνητικά μόνο στα έξι ναυτικά μίλια γύρω από τις κατά τόπους προστατευόμενες βραχονησίδες.Αυτό ενδεχομένως δεν εκπλήσσει, δεδομένου ότι η Ελλάδα δεν έχει καν καθορισμένα θαλάσσια σύνορα σε μεγάλο μέρος του Ανατολικού Αιγαίου, ενώ η ανακήρυξη του πάρκου προκάλεσε αντιδράσεις από τη γειτονική Τουρκία. Προκύπτουν, όμως, ερωτήματα: είναι οικολογικά σωστό και αποτελεσματικό για την προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων ένα κατακερματισμένο πάρκο; Και έχει μέλλον η Συμφωνία για την Ανοιχτή Θάλασσα, όταν δε φαίνεται να υπάρχει καν προσπάθεια εφαρμογής της σε μια από τις περιπτώσεις για τις οποίες υποτίθεται πως δημιουργήθηκε;
Ο χάρτης που δημοσίευσε η εφημερίδα «Καθημερινή» σχετικά με την ανακήρυξη των δυο θαλάσσιων πάρκων.
Η Συμφωνία για την Ανοιχτή Θάλασσα
Η Συμφωνία για την Ανοιχτή Θάλασσα (High Seas Treaty Agreement-Biodiversity Beyond National Jurisdiction) είναι το προϊόν πολυετών διεθνών διαπραγματεύσεων ανάμεσα στα κράτη-μέλη του ΟΗΕ για τη δημιουργία ενός διεθνούς νομικού πλαισίου για την προστασία των ωκεανών, οι οποίες έληξαν στις 4 Μαρτίου του 2023 με την υπογραφή της συμφωνίας από αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων. Στόχος της Συμφωνίας είναι να καλύψει τα μεγάλα νομοθετικά κενά που υπάρχουν στον τομέα της προστασίας της ανοιχτής θάλασσας, η οποία αποτελεί το 64% των ωκεανών παγκοσμίως και φιλοξενεί κρίσιμα και ιδιαίτερα απειλούμενα οικοσυστήματα, αλλά λιγότερο από 1% της οποίας χαίρει ουσιαστικής προστασίας.
Τα οικοσυστήματα της ανοιχτής θάλασσας είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή, τη ρύπανση και την υπερεκμετάλλευση, προβλήματα τα οποία μεγεθύνονται από την έλλειψη ενοποιημένου θεσμικού πλαισίου για την προστασία τους, αφού δεν υπόκεινται στη δικαιοδοσία καμίας χώρας ή οργανισμού. Η Συμφωνία, όταν μπει σε εφαρμογή, θα δίνει στα μέρη της (μεμονωμένες χώρες ή ομάδες χωρών) τη δυνατότητα ίδρυσης Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών στην ανοιχτή θάλασσα, ενώ σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει ομοφωνία θα απαιτείται πλειοψηφία 3/4 των μερών της Συμφωνίας για τη δημιουργία τους.
Θα δημιουργηθούν οι σχετικοί θεσμοί για την εφαρμογή της (Συνδιάσκεψη των Μερών, Γραμματεία, Επιστημονική Επιτροπή κ.λπ.) ενώ θα συμβάλλει και στη συστηματική συλλογή και ανάλυση δεδομένων για την κατάσταση των ωκεανών, τη λήψη μέτρων έκτακτης ανάγκης για την προστασία τους, τον πιο ίσο διαμοιρασμό τεχνολογιών και επιστημονικών ανακαλύψεων σχετικών με τους ωκεανούς, όπως την ανακάλυψη νέου γενετικού υλικού, κ.ά.
Η συμφωνία δεν έχει ακόμη νομική ισχύ. Για να την αποκτήσει, χρειάζεται να επικυρωθεί από τα νομοθετικά όργανα τουλάχιστον 60 χωρών, όπως συμβαίνει συνήθως με τις διεθνείς συνθήκες. Αυτή τη στιγμή, την έχουν επικυρώσει μόνο 8 χώρες: η Μπελίζ, η Χιλή, η Κούβα, ο Μαυρίκιος, η Μικρονησία, το Μονακό, το Παλάου και οι Σεϋχέλλες. Η Ελλάδα έχει υπογράψει αλλά δεν έχει επικυρώσει τη Συμφωνία, ενώ η Τουρκία δεν την έχει καν υπογράψει. Βρισκόμαστε συνεπώς ακόμη πολύ μακριά από την εφαρμογή της. Μπορεί βέβαια στο άκουσμα των λέξεων «ανοιχτή θάλασσα» το Αιγαίο να μην είναι το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στο μυαλό. Αυτό όμως είναι το καθεστώς των θαλάσσιων εκτάσεων που δεν εντάσσονται αυτή τη στιγμή ούτε στα ελληνικά, ούτε στα τουρκικά χωρικά ύδατα, και αυτές είναι οι εκτάσεις στις οποίες θα μπορούσε να εκτείνεται δυνητικά μια θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή υπό διεθνές καθεστώς προστασίας.
Η νησίδες Βελοπούλα και Φαλκονέρα.
Η ΕΠΜ και οι βραχονησίδες
Ας δούμε όμως όσα γνωρίζουμε επισήμως μέχρι στιγμής για τη χωροθέτηση του νέου Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Νοτίου Αιγαίου (ΕΘΠΝΝΑ). Η πρώτη εικόνα που έχουμε πηγάζει από την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) για την Ομάδα 8β Περιοχών Natura 2000 που βγήκε σε διαβούλευση και περιλαμβάνει τις Περιφερειακές Ενότητες Καλύμνου, Θήρας, Νάξου, Πάρου, Καρπάθου-Ηρωικής Νήσου Κάσου, Μήλου και Νήσων Αττικής, αλλά και το θαλάσσιο πάρκο στο Αιγαίο.
Βάσει της ΕΠΜ, το θαλάσσιο πάρκο θα αποτελείται από τις νησίδες Βελοπούλα, Φαλκονέρα, Ανάνες Μήλου, Χριστιανά, Σύρνα, Δυο Αδέρφια Αστυπάλαιας, Κατσίκα, Μεσονήσι, Πλακίδα, Στεφάνια, Νησίδες Ζαφορά, Σοχάς, Καραβονήσια, Αυγό Αστυπάλαιας, Διβούνια, Χαμηλή, Αστακίδα, Αστακιδόπουλο και Φώκια. Η ΕΠΜ προτείνει τη θέσπιση Ζώνης Απολύτου Προστασίας της Φύσης στις νησίδες Καραβονήσια και το Αυγό Αστυπάλαιας, και Ζωνών Προστασίας της Φύσης στις υπόλοιπες νησίδες. Γνωρίζουμε όμως πως αυτή η εικόνα είναι παρωχημένη, μιας και δεν περιλαμβάνει θαλάσσιες περιοχές, πέρα από τις παράκτιες ζώνες των βραχονησίδων, ενώ στη λίστα θα προστεθούν ενδεχομένως και άλλες νησίδες. Απουσιάζουν λοιπόν από το σχέδιο για το θαλάσσιο πάρκο και ρυθμίσεις σχετικά με την αλιεία ή την προστασία των θαλάσσιων θηλαστικών και άλλων θαλάσσιων ειδών. Παρ’ όλα αυτά, οι νησίδες δεν είναι καθόλου αμελητέες και η ανάγκη για τη θεσμική προστασία τους αποτελεί έναν από τους κύριους λόγους για την ίδρυση του πάρκου. Υπενθυμίζεται ότι φιλοξενούν σπάνια ενδημικά είδη χλωρίδας και πανίδας, καθώς και πουλιών που χρήζουν προστασίας, όπως ο μύχος, ο αρτέμης και ο μαυροπετρίτης, αλλά και τη Μεσογειακή φώκια, που φωλιάζει στις παράκτιες περιοχές τους.
Ο Μωυσής Μυλωνάς, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης που έχει ασχοληθεί εντατικά με τη βιοποικιλότητα στις βραχονησίδες του Αιγαίου, μας μίλησε για την πολλαπλή οικολογική τους σημασία: «αυτές οι νησίδες είναι απομονωμένες και γεωγραφικά, απέχουν δηλαδή σε απόσταση από άλλα μεγαλύτερα νησιά, αλλά και χρονικά. Δηλαδή, χωρίζονται από πιο μεγάλα νησιά με πολύ μεγάλα βάθη και δεν ήταν ενωμένες με τα γύρω νησιά, παρά μόνο την εποχή που όλο το Αιγαίο ήταν ενιαίο ή είχε πολύ μεγάλα χερσαία τμήματα. Άρα πάμε πίσω και στον χρόνο», μας εξηγεί.
Επιπλέον, επειδή οι νησίδες είναι ιδιαίτερα απομακρυσμένες και δεν έχουν ασφαλή λιμάνια και επιφανειακό νερό, δεν υπήρχαν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του ανθρώπου. Συνεπώς, στις νησίδες έχουν διατηρηθεί αναλλοίωτα είδη που υπήρχαν πριν την εμφάνιση του ανθρώπου: «Δεν είναι μόνο ότι αυτά τα νησάκια, όπως είναι λογικό, είναι hot spot βιοποικιλότητας. Είναι νησάκια τα οποία έχουν τεράστια ποσοστά ενδημισμού του Αιγαίου. Δηλαδή υπάρχουν ορισμένες νησίδες που το σύνολο των ειδών τους είναι ενδημικά του Αιγαίου, όπως τα Καράβια νησιά και η Χαμηλή», μας λέει. «Μιλούμε κυρίως για ασπόνδυλα, δηλαδή για αρθρόποδα και για σαλιγκάρια, αλλά και για ερπετά. Πολλά είδη σαυρών που έχουν είναι μοναδικά». Εκτός αυτού, μας εξηγεί, οι νησίδες χρησιμοποιούνται από πολλά μεταναστευτικά πουλιά ως στάση στο ταξίδι τους, ενώ αρπακτικά πουλιά όπως οι μαυροπετρίτες, που ενοχλούνται ιδιαίτερα από την παρουσία του ανθρώπου, φωλιάζουν εκεί ώστε να κυνηγήσουν τα μεταναστευτικά πουλιά και να ταΐσουν τους νεοσσούς τους. Οι νησίδες περιβάλλονται δε από πολύ βαθιές θάλασσες, όπου κινούνται και κυνηγούν πάρα πολλά κητώδη, όπως φάλαινες φυσητήρες, όρκες και δελφίνια, ενώ περιβάλλονται από πολύτιμα λιβάδια ποσειδωνίας.
Αποκλειστικές οικολογικές ζώνες
Αναγνωρίζουν όμως τα κητώδη τα όρια των χωρικών υδάτων της Ελλάδας; Οι στόχοι της οικολογίας δεν περιορίζονται στα σύνορα που ορίζουν οι επιταγές της γεωπολιτικής. Κατά πόσο θα είναι αποτελεσματικό για την προστασία της θαλάσσιας πανίδας ένα κατακερματισμένο πάρκο; Ρωτήσαμε τον διευθυντή της Greenpeace Ελλάδος Νίκο Χαραλαμπίδη.
«Ο κατακερματισμός του φυσικού περιβάλλοντος μπορεί να γίνεται για λόγους πρακτικούς, νομικούς, πολιτικούς κτλ. Δεν όμως έχει καμία σχέση με την ανάγκη των οικοσυστημάτων», λέει ο Χαραλαμπίδης στις «Βιώσιμες Κυκλάδες». Τα οικοσυστήματα θέλουν συνέχεια, τα είδη θέλουν συνέχεια για να μπορούν να αναπτυχθούν και να εξαπλωθούν. Η επιταγή και η υποχρέωση της δημιουργίας θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών υπακούει σε αυτήν ακριβώς την ανάγκη. Χρειάζονται μεγάλες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, όχι αποσπασματικά κομμάτια από εδώ και από εκεί. Οι περιοχές αυτές [θα πρέπει] συνολικά να καλύπτουν κατ’ ελάχιστον το 30% της θαλάσσιας επιφάνειας και σε κάθε χώρα και στα διεθνή ύδατα, ώστε να μπορέσουν να ανακάμψουν κρίσιμα είδη και οικοσυστήματα».
«Στην περιοχή του κεντρικού Αιγαίου υπάρχει η ελληνική δέσμευση μιας για μια ευρεία θαλάσσια προστατευόμενη περιοχής με σκοπό την προστασία κρίσιμων και απειλούμενων ειδών, κυρίως της πανίδας, συν μια σειρά από είδη ενδημικά τα οποία αν δεν προστατεύσουμε τα οικοσύστηματά τους, θα χαθούν και δεν μπορούμε να τα αντικαταστήσουμε ποτέ», συνεχίζει ο Χαραλαμπίδης. «Περιμένουμε να δούμε μια συγκεκριμένη πρόταση, η οποία θα αντιμετωπίζει και θα δίνει και προτάσεις σε υπαρκτά πολιτικά ζητήματα. Το ερώτημα δεν είναι πώς θα σπάσουμε την περιοχή αυτή σε κομμάτια για να ικανοποιήσουμε όλες τις πλευρές, αλλά πώς θα βρούμε λύσεις ώστε το προστατευτέο αντικείμενο να έχει την απαραίτητη προστασία».Υπάρχουν άραγε παραδείγματα συνεργασίας δύο ή περισσότερων χωρών για τη δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών στα ύδατά τους; Ο Νίκος Χαραλαμπίδης μας αναφέρει το παράδειγμα της Συμφωνίας για το Πέλαγος της Λιγουρίας, της πρώτης διασυνοριακής συμφωνίας για τη δημιουργία Θαλάσσιας Προστατευόμενης Περιοχής, την οποία σύναψαν το 1999 η Γαλλία, η Ιταλία και το Μονακό με στόχο την προστασία των θαλάσσιων θηλαστικών στην περιοχή.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου