Η αρχιτεκτονική ως τρόπος ζωής

Ίσως από τα πιο δύσκολα πράγματα είναι να γράψει κανείς για την αρχιτεκτονική. Και αυτό, γιατί αρχιτεκτονική είναι κυρίως το κτίσιμο, η δημιουργία χώρων ζωής. Πώς να χωρέσει, λοιπόν, ο χώρος μέσα στις σελίδες ενός άρθρου, ακόμη και στις σελίδες ενός βιβλίου; Κι ακόμη δυσκολότερο είναι να κρίνεις την αρχιτεκτονική!

Τον αρχιτεκτονικό χώρο πρέπει να τον βιώσεις, προκειμένου να αρχίσεις σιγά σιγά να συνειδητοποιείς τις ποιότητες που εμπεριέχει ή τα προβλήματα που ενδεχομένως παρουσιάζει. Αλλά κι αυτό ακόμη δεν είναι αρκετό. Αν δεν περάσει και ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έτσι ώστε να αποκρυσταλλωθεί στο κτίριο η ουσία του και όχι οι εφήμερες μόδες που συχνά το συντροφεύουν, τότε μόνον μπορούμε με βεβαιότητα να μιλήσουμε για την αξία του. Το ίδιο δεν συμβαίνει άλλωστε και με τη μουσική, τη ζωγραφική, τον κινηματογράφο;

Ο αρχιτέκτονας κυρίως «μιλάει» με τα έργα του. Αυτά είναι τα «γραπτά» του! Τα κτίρια περιέχουν συμπυκνωμένες ιδέες, σκέψεις των δημιουργών τους. Όταν ένας αρχιτέκτονας επιλέξει να γράψει, είναι σημαντικό τα κείμενά του να ταυτίζονται και με την αρχιτεκτονική που κάνει, κάτι που στις μέρες μας σπανίζει, αφού συχνά τα λόγια άλλα λένε από τα κτίρια. Και είναι το γράψιμο το ίδιο δύσκολο με το χτίσιμο.

Ένα κακό κείμενο μάλιστα μπορεί να μπερδέψει πιο πολύ, να κάνει περισσότερο κακό από ένα κακό κτίριο, όπως ο διφορούμενος λόγος πολλών σύγχρονων αρχιτεκτόνων και κριτικών που τα κείμενά τους κάθε άλλο παρά κείμενα με αποσαφηνισμένους θεωρητικούς όρους είναι, δημιουργώντας (συνειδητά ή όχι;) μεγάλη σύγχυση. Σύγχυση ανάλογη με τις ασχεδίαστες και εκφραστικά κούφιες μορφές κτιρίων που συναντάμε ολοένα και περισσότερο στις μέρες μας στο πλαίσιο μιας άκαρπης και αμφίβολης αναζήτησης πρωτοτυπίας.

Όταν κρίνουμε, λοιπόν, επί της ουσίας ένα αρχιτεκτόνημα, δεν σχολιάζουμε απλώς τις εξωτερικές του όψεις ή από τι υλικό είναι καμωμένο, αλλά κυρίως προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε τον τρόπο ζωής που εισηγείται και προτείνει. Είναι, για παράδειγμα, σαν να προσπαθούμε να βγάλουμε συμπέρασμα για την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, μόνον από το είδος των ρούχων ή των παπουτσιών που φοράει.

Έτσι και στην αρχιτεκτονική, δεν πρέπει να βιαζόμαστε να κρίνουμε μόνο από τα μορφολογικά στοιχεία ή τα «στολίδια» που υπάρχουν σ' ένα κτίριο, αλλά να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη δομή του, την ποιότητα των χώρων του, τη σχέση με την πόλη ή το φυσικό τοπίο και κυρίως το πώς θα ζήσουν οι άνθρωποι μέσα σ' αυτό.

Τρόπος ζωής είναι πάνω απ' όλα η αρχιτεκτονική!

Στις γενικές διατυπώσεις και σ' έναν αφηρημένο λόγο περί την αρχιτεκτονική, μπορεί κανείς εύκολα να συμφωνήσει. Τι γίνεται όμως όταν αυτός ο λόγος γίνεται συγκεκριμένος ή ακόμη περισσότερο αναφέρεται σ' ένα υλοποιημένο κτίριο; Τότε είναι που αρχίζουν οι διχογνωμίες, εμφανίζονται διαφορετικές προσεγγίσεις και χωρίζουν τελικά οι δρόμοι μας.

Η αναφορά στο υλοποιημένο έργο δεν σημαίνει προφανώς την απαξίωση των μελετών εκείνων που δεν έχουν εφαρμοστεί ή και εκείνων των «ουτοπικών-ονειρικών» προτάσεων που έχουν διατυπωθεί σε διάφορες ιστορικές περιόδους (π.χ. το εξαιρετικό έργο των Ρώσων κονστρουκτιβιστών), όταν μάλιστα οι τελευταίες ασκούν πολύ μεγαλύτερη επιρροή -όχι απαραίτητα στην εποχή τους- από πάρα πολλά κτισμένα έργα! Όμως επειδή ο αρχιτεκτονικός χώρος είναι χώρος ζωής και όχι έργο τέχνης που βρίσκεται φυλαγμένο στις αίθουσες ενός μουσείου, πρέπει ακριβώς να τον ζήσουμε με όλες μας τις αισθήσεις προκειμένου να μιλήσουμε γι' αυτόν.

Είναι ο ίδιος ο υλοποιημένος χώρος, λοιπόν, που μιλάει για την αρχιτεκτονική μαζί με τον χρόνο που περνάει και κρίνει αλάνθαστα. Γιατί πολλοί προσπαθούν να παρουσιάσουν την αρχιτεκτονική ως κάτι ουδέτερο που απλώς αλλάζει, ακολουθώντας -και αυτή- τους νόμους της μόδας και της αγοράς, στο όνομα μάλιστα του «πλουραλισμού και της διαφορετικότητας». Ο βομβαρδισμός που υφίσταται το «καταναλωτικό κοινό» στις μέρες μας από τα ΜΜΕ και τα ιλουστρασιόν περιοδικά ποικίλης ύλης είναι άνευ προηγουμένου.

Η συζήτηση έτσι επικεντρώνεται σε επουσιώδη ζητήματα ή στους δήθεν εντυπωσιακούς νεωτερισμούς που χαρακτηρίζουν πολλά από τα έργα που παρουσιάζονται κατά κόρον στις σελίδες τους ως τα επαναστατικά επιτεύγματα της σύγχρονης πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής. Με τον τρόπο όμως αυτό, η αρχιτεκτονική απονευρώνεται, χάνει την ουσία και το διδακτικό της νόημα και κρίνεται με τους επιδερμικούς όρους που (καλυμμένα, αλλά πολύ σκληρά και στυγνά) επιβάλλει το life style της εποχής.

Η αρχιτεκτονική, όπως και η πολιτική, έχει χρώμα και μάλιστα έντονο! Μέσω της αρχιτεκτονικής, οι αρχιτέκτονες προτείνουμε και υλοποιούμε χώρους που αναφέρονται σε συγκεκριμένους τρόπους ζωής και συνεπώς διαφέρουν πολύ ο ένας από τον άλλο. Μ' άλλα λόγια, προσπαθούμε να μορφοποιήσουμε τη ζωή. Και αυτό δεν είναι κάτι που διακρίνεται πάντα με την πρώτη ματιά. Θέλει να σκύψει κανείς με προσοχή, να αφιερώσει χρόνο και κυρίως να ζήσει το κτίριο.

Το κάθε κτίριο ξεχωριστά! Κι όπως κάθε άνθρωπος έχει ξεχωριστή προσωπικότητα, έτσι και το κάθε κτίριο διαφέρει από τα διπλανά του. Αυτό σημαίνει ότι κάθε φορά πρέπει να αναφερόμαστε μεμονωμένα στο καθένα (ακόμη κι αν πρόκειται για τα έργα του ίδιου αρχιτέκτονα) ή μέσω της σύγκρισης με άλλα, αντίστοιχης λειτουργίας, για να διαπιστώσουμε τις διαφορές, τα θετικά ή τα αρνητικά σημεία τους.

Γι' αυτό η αρχιτεκτονική, αλλά και κάθε δημιουργική τέχνη, δεν είναι δυνατόν να ταξινομηθεί και να μπει σε καλούπια. Αυτό που πρέπει να μας ενδιαφέρει δεν είναι αν το κτήριο είναι μοντέρνο, μετα-μοντέρνο, νεο-μοντέρνο... ή τι άλλη κατηγορία θα σκαρφιστούμε για να τακτοποιήσουμε το εύρος των αρχιτεκτονικών εκφάνσεων, αλλά αν το κτήριο που βρίσκεται μπροστά μας είναι ένα καλό κτήριο, έχει κάτι να πει, να διηγηθεί τη δική του προσωπική ιστορία, να εκφράσει με καθαρό τρόπο την αλήθεια του χωρίς να μιμείται κάτι άλλο από αυτό που είναι.

Αυτό είναι το δύσκολο στην αρχιτεκτονική! Να διηγηθεί το έργο τη δική του ιστορία και όπως έλεγε ο Σεφέρης για την ποίηση, αν έχει την τύχη ο δημιουργός του και είναι μεγάλος, τότε αυτό θα διηγείται και την ιστορία προηγούμενων εποχών. Το αληθινά καλό έργο ξεφεύγει από τον σφικτό εναγκαλισμό των στιλ και των εκάστοτε -ισμών. Στέκει στον χώρο και στον χρόνο αγέρωχο και μόνο του, μακριά από τις τεχνητές και μερικές φορές πονηρές κατηγοριοποιήσεις των επαγγελματιών κριτικών.

Κάθε τόπος, κάθε εποχή έχουν να επιδείξουν τέτοια έργα κι ας μένουν πολλές φορές στη σκιά και στην αφάνεια της επικαιρότητας. Είναι ο χρόνος και οι επόμενες γενιές που θα έρθουν να τα ξεχωρίσουν και να μιλήσουν γι' αυτά. Να κατανοήσουν την αξία τους, να δώσουν μάχες για τη σωτηρία τους και να τα κρατήσουν σαν τα πιο πολύτιμα τεκμήρια της εποχής που πέρασε, αλλά και του τρόπου ζωής που εξέφραζαν.

Αυτά τροφοδοτούν υποδορίως με ενέργεια και τα αξιόλογα κτήρια που χτίζονται στις μέρες μας. Είναι σαν τις αρτηρίες σ' έναν ζωντανό οργανισμό που του διοχετεύουν αίμα και οξυγόνο για να ζήσει και να αναπτυχθεί.

Πολλοί έχουν συνηθίσει να υποστηρίζουν με φανατισμό κάποιο συγκεκριμένο στιλ, σαν να πρόκειται για τη μαγική συνταγή που δίνει λύσεις σε όλες τις αρρώστιες. Ευτυχώς όμως η πραγματικά καλή αρχιτεκτονική απλώνει τις ρίζες της παντού και αντλεί από όλους τους τόπους και όλες τις εποχές, αγνοώντας τα τεχνητά σύνορα που σκοπίμως υψώνονται, χωρίς φυσικά να λένε τίποτε απολύτως!

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, καθηγητή Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ