Η κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική: Μαθητεία στη λειτουργική αισθητική.

Αν θεωρήσουμε κοινά αποδεκτή την αντίληψη ότι η αισθητική δεν είναι μόνον ένας τρόπος να βλέπουμε ή ένας τρόπος να ακούμε, αλλά είναι μια συνολική ανάπτυξη του τρόπου με τον οποίο επιλέγουμε να απορροφούμε, αλλά και να παράγουμε αισθητικά ερεθίσματα, τότε θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι κάθε αισθητική κατάσταση συνδέεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής.

Και όταν αναφερόμαστε στην αισθητική που εγγράφεται στην ανθρώπινη οικοδομική δραστηριότητα, αναγκαστικά αναφερόμαστε σε μια αισθητική που συντίθεται ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικά τρόπων ζωής και συνεπώς δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ‘ατομική’ επιλογή, αλλά φέρει σε κάθε της πτυχή :

εγγραφές του συγκεκριμένου φυσικού χώρου μέσα στον οποίο αναπτύσσεται,

εγγραφές των μέσων που η συγκεκριμένη ιστορικά κοινωνία μπορεί να διαθέσει, αλλά επίσης και

εγγραφές των ίδιων των κοινωνικών σχέσεων που την συνθέτουν ως τέτοια.

Κοινωνικές σχέσεις που ενώ πολύ συχνά φαίνεται να τις αντιλαμβανόμαστε ως ένα επίπεδο δεδομένων διάφορο εκείνου που αφορά την σχέση με το φυσικό περιβάλλον, στην πραγματικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και αλληλεξαρτώμενο από αυτό. Την ίδια στιγμή που το φυσικό περιβάλλον υποβάλλει τόσο τις ανάγκες που χρειάζεται να καλυφθούν όσο και τα βασικά μέσα με τα οποία αυτές μπορούν  να καλυφθούν, το πλέγμα των ανθρώπινων σχέσεων που αναπτύσσεται μέσα στο συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, ενώ σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνεται από αυτό, επίσης - και σε πολύ μεγάλο βαθμό- επεμβαίνει σ’ αυτό και το διαμορφώνει.

Συνεπώς, κάθε ανθρώπινη δομική παρέμβαση εμπεριέχει τις εγγραφές δύο κεντρικών παραμέτρων:

Α. Του τρόπου με τον οποίο κάθε συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωση διαπραγματεύεται την σχέση της με το φυσικό περιβάλλον. Και

Β. Του τρόπου με τον οποίο κάθε συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωση συντάσσει τον εαυτό της ως μια λειτουργούσα συλλογικότητα.

Και οι δύο αυτές παράμετροι διαπλέκονται βαθύτατα. Η διάκριση μεταξύ τους είναι εφικτή μόνο για λόγους θεωρητικούς. Σε πρακτικό επίπεδο, στο επίπεδο της πραγματικής εξέλιξης των πραγμάτων, οι δύο αυτές παράμετροι διαπλέκονται τόσο ριζικά που είναι αδύνατο να διαφοροποιηθούν μεταξύ τους. Η επίγνωση των αναγκαστικών αυτών συνδέσεων οδηγεί σε αρμονικούς χειρισμούς  και εποικοδομητικές διευθετήσεις, ενώ η απώθησή τους ως μη υπαρκτών  - ή μη επιθυμητών - οδηγεί σε βαθιές διαστρεβλώσεις του φυσικού χώρου που συνάγονται αντίστοιχα βαθιές διαστρεβλώσεις των ίδιων των συνθηκών και των σχέσεων που στηρίζουν  την κοινωνική συνοχή.

 

 

Η παραδοσιακή νησιώτικη αρχιτεκτονική περιέχει τις καταγραφές μιας μορφής ζωής που κυριολεκτικά βρίσκεται στον αντίποδα αυτού ακριβώς που ζούμε σήμερα και το οποίο επίσης βέβαια εγγράφεται στις σύγχρονες οικιστικές παρεμβάσεις: 

 

Την απώθηση της αναγκαστικής σχέσης με τον φυσικό χώρο, που καταλήγει σε επιδράσεις που δεν είναι μόνο καταστρεπτικές για το ίδιο το φυσικό περιβάλλον, αλλά κυρίως για την ίδια την δυνατότητα των ανθρώπων να ζουν μέσα σ΄ αυτό, και την ταυτόχρονη απώθηση της αναγκαστικής σχέσης των ανθρώπων μεταξύ τους που καταλήγει στην δημιουργία οικιστικών  παραγωγών, που, προσπαθώντας να ‘προφυλάξουν’ την ‘ιδιωτική ανεξαρτησία’  και αυτοτέλεια, τελικά το μόνο που κάνουν είναι να αυξάνουν τις επιθετικές πτυχές του δομημένου περιβάλλοντος στο σύνολό του.

 

 Απωθήσεις που συνδέονται με το κοινό νήμα που πλέκει τον προσανατολισμό των σύγχρονων κοινωνιών σε τρόπους ζωής στηριγμένους σε φαντασιώσεις τεχνολογικού και οικονομικού ελέγχου τόσο του φυσικού περιβάλλοντος όσο και του εαυτού τους και υποστηρίζονται από καθαρά υπεροπτικές και ανταγωνιστικές  διαχειριστικές αξίες και οράματα.

 

Η σύγχρονη οικοδομική δραστηριότητα στα νησιά, ουσιαστικά δεν διαφέρει από εκείνη στις πόλεις ή στα χωριά. Παρά τις όποιες νομικές ρυθμίσεις που έχουν προσπαθήσει να ‘προστατεύσουν’ την οικιστική ιδιαιτερότητα του χώρου, το συνολικό πνεύμα που παρονομάζει τις οικιστικές παρεμβάσεις στα νησιά είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό στις μεγαλουπόλεις: 

 

Οι ξερολιθιές που συγκρατούσαν τα εδάφη ‘ακολουθώντας πιστά τις ισοϋψείς καμπύλες’, έχουν αντικατασταθεί από τοιχεία που διαχωρίζουν τις ιδιοκτησίες και προστατεύουν τον ιδιωτικό χώρο: Η εποικοδομητική σύνδεση με τον φυσικό χώρο έδωσε την θέση της στην ‘αποσύνδεση’ του καθενός ιδιωτικού τόσο από τα άλλα ιδιωτικά, όσο και από το συλλογικό.

 

 Ο προσανατολισμός των οικοδομών που προσδιοριζόταν αυστηρά από την κίνηση του ήλιου και των ανέμων, τώρα προσδιορίζεται κυρίως από την θέση του δρόμου και την ‘θέα’ που παρέχει.

 

Η θέση των οικοδομών που προσδιοριζόταν από τις ανάγκες  της αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής και στηριζόταν σε προσεκτικούς υπολογισμούς της σταθερότητας του εδάφους, των τοπικών κλιματολογικών συνθηκών (που έχουν τεράστια διαφορά από την μια βουνίσια πλαγιά στην άλλη), της σχέσης με τα υπόγεια νερά κ.α., τώρα καθορίζεται από την δυνατότητα να παράσχουν εύκολη πρόσβαση στα καθαρά τουριστικά ζητούμενα: Κοντινή παραλία, εύκολη πρόσβαση του αυτοκινήτου, κ.λ.π.:

 

Ο σεβασμός και αξιοποίηση της προϋπάρχουσας δόμησης – που μέχρι και τις αρχές του αιώνα προστατευόταν από ένα ολόκληρο εθιμικό δίκαιο, έχει δώσει την θέση του στην προσπάθεια καθενός νέου οικοδομήματος να στηθεί έτσι ώστε να αγνοεί όσο το δυνατόν περισσότερο τα άλλα γύρω απ΄ αυτό: Να μην ‘βλέπει’ το ένα το άλλο, αλλά καθένα απ΄ αυτά να βλέπει ‘πάνω’ απ’ τα άλλα.

 

 Η επιλογή καλλιεργειών ικανών να αντέξουν και να αποδώσουν πολλαπλά οφέλη με την λιγότερη κατασπατάληση των πολύτιμων και φτωχών υδάτινων πόρων, έχει δώσει την θέση της στην επιλογή φυτών ασύμβατων με τις τοπικές συνθήκες που καταλήγουν τόσο στην κατασπατάληση των νερών, όσο και στην διαστρέβλωση των φυσικών οικοσυστημάτων.

 

Και όλα αυτά καταλήγουν σ’ ένα συνολικό αποτέλεσμα όπου ‘το όριο ανάμεσα στο αστικό και στο αγροτικό τοπίο είναι πλέον δυσδιάκριτα’, όπως γράφει ο Τάσης Παπαϊωάννου. Και μαζί μ’ αυτό είναι πλέον δυσδιάκριτο το όριο της ανθρώπινης δυνατότητας να αγνοεί ατιμώρητα τις βασικές δομές που στηρίζουν την ίδια την συντήρηση και την αναπαραγωγή της - ίδιο της το πραγματικό τελικό συμφέρον -.

 

Ο Τάσης Παπαϊωάννου γράφει:

 

Οι άνθρωποι των πόλεων αγνοούν την αξία των προαιώνιων αναλληματικών ξερολιθιών και τις αντιμετωπίζουν ως γραφική εικόνα μόνον, μακριά από την ουσιαστική τους λειτουργία. Το ανθρωπογενές περιβάλλον χιλιετιών, που έθρεψε γενιές και γενιές, στις μέρες μας το καταναλώνουμε όπως κάθε τι άλλο, ως εικόνα μόνον.

 

Το  μεγάλο πρόβλημα είναι ότι όπως δείχνει η άμεση εμπειρία από την ζωή στα νησιά, δεν είναι μόνον ‘οι άνθρωποι των πόλεων’ που έχουν αυτή τη σχέση με το νησιωτικό δομημένο περιβάλλον.  

 

Είναι εξίσου - και ακόμα περισσότερο ίσως -  οι ίδιοι οι κάτοικοι των νησιών πλέον που έχουν υιοθετήσει την ίδια ακριβώς  αποξενωμένη σχέση  από εκείνες τις παλιές συνθήκες και τις κατασκευαστικές εγγραφές της. 

 

Για λόγους βέβαια παρόμοιους με τους παλιούς: Αν εκείνοι οι άνθρωποι αναγκαστικά και άρρητα συμμορφωνόντουσαν στις επιταγές του φυσικού περιβάλλοντος γιατί απ’ αυτό ζούσαν, οι σύγχρονοι κάτοικοι των νησιών συμμορφώνονται στις επιταγές της σύγχρονης τεχνολογικής, καταναλωτικής προοπτικής και της σύμφυτης μ’ αυτήν  οπτικής, μιμητικής αισθητικής, γιατί απ΄ αυτό ζουν. Για αυτό και αδυνατούν να αναπαράξουν την συνολική αισθητική εκείνων των παλιών.

 

Δεν έχει λοιπόν κανένα νόημα η εκπαιδευτική αναφορά στην ‘ομορφιά και  την αρμονία’ εκείνων των παλιών κτιρίων, αν παραμένει σε μια θαυμαστική, ή νοσταλγική συνισταμένη, χωρίς να συνοδεύεται από κάποιο ισχυρό – ρητό ή άρρητο, αλλά συνεπές και δυναμικό - επιχείρημα υπέρ της ουσιαστικής αλλαγής των στάσεων και των αντιλήψεων. Αν δεν συνοδεύεται δηλαδή από έναν  «καλό λόγο» που θα αντάμειβε την διαφορετική στάση. 

 

Ως έναν τέτοιο καλό λόγο θα μπορούσε ίσως να προτείνουμε την απόλαυση που μπορεί κανείς να αποκομίσει μέσα σε εγχειρήματα ανακάλυψης της τελικής αξίας των πάσης φύσεως φυσικών και κοινωνικών αλληλεξαρτήσεων. Εγχειρήματα που θα μπορούσαν να διδάξουν έναν άλλο τρόπο  ζωής και άρα μιαν άλλη αισθητική μέσω της εξοικείωσης με τους τρόπους και τις μεθόδους που, εξερευνώντας και ανακαλύπτοντας τις υπόγειες σχέσεις, αποκαλύπτουν ταυτόχρονα και το δημιουργικό ανθρώπινο στοιχείο που τις διαπερνά.

 

 Και που, ως τέτοια θα μπορούσε να ενδιαφέρουν επίσης κάποιους από τους πανταχόθεν επισκέπτες αυτής της μοναδικής γωνιάς του πλανήτη, που, ερχόμενοι στα νησιά μας, ίσως κατά βάθος να λαχταρούν να γνωρίσουν και να ζήσουν αυτήν ακριβώς την σχέση της ανθρώπινης ζωής με την φωτεινή φύση των νησιών μας  που για πολλούς αιώνες σμιλευόταν κομμάτι κομμάτι στα εξαίρετα αυτά μνημεία παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που επί αιώνες κοσμούσαν το νησιώτικο τοπίο και τώρα αφανίζονται με ταχύτατους ρυθμούς.

Πηγή : http://toniapantelaiou.blogspot.gr/