Σέριφος «Καπετανία» 2017 ένα λαϊκό υπαίθριο θεάτρο

Η μακρά χρονική περίοδος που αρχίζει από το Δωδεκάμερο (την περίοδο από τις 23 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου), «διέρχεται» το μεσοδιάστημα της άνοι- ξης και ολοκληρώνεται στις αρχές του καλοκαιριού χαρακτηρίζεται από μια αξιο- πρόσεκτη ομοιομορφία: όλες οι τελετουργίες και τα δρώμενα που λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκειά της αποσκοπούσαν στην εκδίωξη του χειμώνα, την αναβλάστη- ση της φύσης, την ευετηρία και τη γονιμότητα γης, ζώων και ανθρώπων.

 Για τον «παραδοσιακό» άνθρωπο, το σχήμα χειμώνας – άνοιξη όριζε τον ετήσιο κύκλο της παραγωγής του, αγροτικής ή ποιμενικής, τον παραγωγικό κύκλο γης και κο- παδιών, με άλλα λόγια. Η εναλλαγή των εποχών ήταν κυρίαρχος παράγων σε ό,τι αφορά τον τρόπο με τον οποίο αποκτούσε την εμπειρία του χρόνου, άρα και την αντίληψη γι’ αυτόν, τη γνωστή στη λαογραφία «κυκλική αντίληψη», την αίσθηση της αέναης επανάληψης, που εκφραζόταν συμβολικά / μεταφορικά με την έννοια του κύκλου.

Ο «κύκλος του χρόνου» οριζόταν, ως εκ τούτων, από δύο ταυτιζόμενα σημεία, τα οποία αναπαρήγαν το ένα το άλλο. Η σπορά, για παράδειγμα, παρέπε- μπε στο τέλος της προηγούμενης περιόδου, στη συγκομιδή των σπόρων. Τέλος και αρχή της γεωργικής / ποιμενικής περιόδου ήταν συνδεδεμένα άρρηκτα στη λαϊκή σκέψη· δεν υφίστατο το ένα χωρίς το άλλο.

Το κεφάλαιο των εθίμων και των τελετουργιών που σχετίζονται με τον «κύ- κλο του χρόνου» ή με εποχικά «κρίσιμες ώρες», «διαβατήριες ώρες», με φόβο και αβεβαιότητα αλλά και με προσδοκίες, είναι όντως εκπληκτικό, αφού σ’ αυτό δραματοποιείται με πλήθος τελετουργιών και θεατρικών δρώμενων η αγωνία του ανθρώπου που βρίσκεται στη χρονική φάση της μετάβασης (όπως αναλύεται πα- ρακάτω εκτενέστερα). Η παρουσίαση που ακολουθεί εδράζεται σε αυτές τις πρώ- τες γενικές σκέψεις.

Τέτοιες διαβατήριες ημέρες ή περίοδοι ήταν όλες σχεδόν οι τελευταίες ημέρες των μηνών και οι πρωτομηνιές των επόμενων (ιδιαίτερα εκείνες του Ιανουαρίου, του Μαρτίου, του Απριλίου και του Μαΐου), τα δύο ηλιοστάσια και οι δύο ιση- μερίες (περίπου την 21η Μαρτίου και την 23η Σεπτεμβρίου), το Δωδεκάμερο, οι Απόκριες, τα Ψυχοσάββατα κ.λπ. Επειδή στη συνέχεια αναφερόμαστε με πιο διε- ξοδικό τρόπο στο Δωδεκάμερο, υπενθυμίζουμε εδώ, ενδεικτικά, τον πολύπλευρο λειτουργικό ρόλο που διαδραμάτιζαν επίσης στη λαϊκή ζωή:
•

Τα «χελιδονίσματα» της 1ης ή της 21ης Μαρτίου, τα κάλαντα δηλαδή που καλωσόριζαν το πρώτο χελιδόνι και τον ερχομό της άνοιξης.
• Οι εθιμικές πυρές της 25ης Μαρτίου ή η έναρξη της μετακίνησης των ποιμνίων από τα χειμαδιά στα ορεινά.
• Το εθιμικό ψευδολόγημα της Πρωταπριλιάς, με το οποίο πίστευαν πως ξεγε- λούσαν τους επίζηλους δαίμονες.
• Οι πυρές του Αϊ-Γιάννη στις 23 Ιουνίου (αρχή θερινού ηλιοστα- σίου), με τον διαβατήριο σκοπό τους: έκαιγαν στην καθαρτήρια πυρά το παρελθόν και πίστευαν ότι περνούσαν δι’ αυτής (υπερπηδώντας τη) σε ένα πιο αίσιο μέλλον.

Το Δωδεκάμερο ήταν μια κρίσιμη, «επικίνδυνη» χρονική περί- οδος, επειδή κατά τη διάρκειά του τα όρια των δύο κόσμων θεω- ρούνταν ανοιχτά: ο «Έξω», ο εξωκοινοτικός, ο «Κάτω» κόσμος ει- σέβαλλαν στον χωροχρόνο των ζωντανών. Φύση και Πολιτισμός, δηλαδή, πρόσκαιρα ταυτίζονταν, είχαμε μια προσωρινή σύμπτωσή τους.

Μετά την 23η Δεκεμβρίου ακολουθούσε η μεθοριακότητα (liminality), η διατάραξη της κανονικότητας που έπρεπε να αντιμε- τωπιστεί (ως «επικίνδυνη») με πλήθος τελετουργιών και τελετών. Στο μεταίχμιο του περάσματος ανάμεσα στο «πριν» και στο «μετά» ο χρόνος φαίνεται να ακινητοποιείται· το άτομο βρίσκεται μετέωρο στην ενδιάμεση και ασαφή αυτή κατάσταση (κοινωνική, πνευματι- κή, συναισθηματική κ.ά.). Κατά τη διάρκειά της πίστευαν πως τα άτομα ή οι ομάδες βρίσκονταν σε ένα μεταβατικό διάστημα / χώρο, σε μια μεταιχμιακή, αμφίσημη κατάσταση (δεν ανήκαν πουθενά). Θεωρούνταν, δηλαδή, μια «ανώμαλη» κατάσταση, α-χρονική κατάσταση

 Τα νοηματικά συμ- φραζόμενα του εθίμου πάντως κινούνται, ούτως ή άλλως, περί την κρίσιμη φάση της χρονικής μετάβασης, με τη σημασία που της αποδώσαμε παραπάνω. Ιδιαίτερη ήταν επίσης η κοινωνική λειτουργία του εθίμου, ατονισμένη μάλλον σήμερα, όχι όμως «παντελώς απολεσθείσα».

 Ήταν μια μυητική δοκιμασία των εφή- βων για την ένταξή τους στην κοινότητα, παρουσίαζε σ’ αυτή την εικόνα της ιδανι- κής ανδρικής ταυτότητας, συντεθειμένης από ευρωστία, εγκράτεια, επιδεξιότητα, αυτοκυριαρχία, συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις, ανδροπρέπεια· ήταν, μ’ άλλα λόγια, μια πανηγυρική παρουσίαση του ιδανικού κοινωνικού ρόλου του άνδρα, γι’ αυτό απαιτούσε εκ μέρους των νέων ανάλογη συμπεριφορά, αποδεικτική των παραπάνω.

Αυτά πρέπει να συσχετισθούν με τις προαναφερθείσες αιματηρές συ- γκρούσεις μεταξύ των αντίπαλων ομάδων. Μπορούμε επίσης να τα αντιπαραβά- λουμε με τους ανοιξιάτικους αγερμούς, όπου κυριαρχεί η παρουσία των γυναικών (με μια αξιοπρόσεκτη αντιστοιχία ηλικίας και εθίμου), και να έχουμε ανάλογες κοι- νωνικές σκοποθεσίες (η προβολή, για παράδειγμα, της σεμνής, σοβαρής κοπέλας- μέλλουσας συζύγου), που επιβεβαίωναν ουσιαστικά τις διαφορές των φύλων και τις κοινωνικές τους αναπαραστάσεις.

Η παρουσία των κοριτσιών σε όλους σχεδόν τους εαρινούς αγερμούς ερμηνεύεται εύκολα: Η Φύση, στην πιο ζωοδότρα στιγμή της, δεν μπορεί παρά να είναι ταυτισμένη στη λαϊκή συνείδηση με τη γυναίκα στην πιο παραγωγική περίοδο της ζωής της. Ας ξαναθυμηθούμε αυτόν τον πανανθρώπι- νο συσχετισμό με τη μαγεία των λέξεων: τα material (η πρώτη ύλη), mater (μητέρα) και matrix (μήτρα) έχουν κοινή ρίζα.

 Το έθιμο ενείχε πλέον τη σημαντικότατη λειτουργία της συγκρότησης και ενί- σχυσης της τοπικής ταυτότητας, της τόνωσης του «εμείς», της κοινωνικής συνοχής της κοινότητας, θέμα που η σύγχρονη λαογραφία έχει αναλύσει επισταμένως.

Σήμερα, στις προαναφερθείσες λειτουργίες και στον βαθμό που ισχύουν προστίθεται μία ακόμη: η καθαρά ψυχαγωγική, που διευρύνει το «παλιό» λει-  Η πανηγυρική παρουσίαση του κοινωνικού ρόλου του άνδρα θεωρούμε πως υφίσταται, απλώς δεν απαιτείται να επιδειχθεί πλέον σήμερα στον ίδιο βαθμό· το αρχέγονο διονυσιακό στοιχείο έχει αντικατασταθεί ή συ- μπληρώνεται με μια άλλου τύπου ελευθεριάζουσα συμπεριφορά (με πειράγ- ματα των κοριτσιών, με βωμολοχίες, σε κλίμα διάχυτου, πάντως, ερωτισμού) ή με τις ευχές που ανταλλάσσονται για «καλοχρονιά», «καλή τύχη», «καλά μπε- ρεκέτια», οι οποίες αντικαθιστούν πλέον (ως λεκτικές τελετουργίες) μεγάλο μέρος από εκείνο τον πλούτο των εθίμων διά των οποίων παλαιότερα (την περίοδο της μαγικής σκέψης) πίστευαν πως εξασφάλιζαν την ευετηρία και την ποθητή γονιμότητα

.
Όσον αφορά την Αποκριά, ως διαβατήρια περίοδος εμπεριέχει και εκφράζει την ασάφεια και τη ρευστότητα της μετάβασης από τον κοσμικό / ελευθεριάζοντα χρόνο στον ιερό που ακολουθεί. Προετοιμάζει τη Σαρακοστή, τα Ψυχο- σάββατα (τη «ζωντανή θύμηση των νεκρών») και την Ανάσταση. Αποκριά σήμαινε, όπως και στις μέρες μας, πρωτίστως μεταμφίεση, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ανθρωπολογικά πολιτισμικά στοιχεία.

Δι’ αυτής ο άνθρωπος γίνεται άλλος, και είχε παλαιότερα, με μαγικούς τρό- πους (με αναλογική μαγεία), έναν σκοπό: να επηρεάσει τα συμβαίνοντα (ανεξάρτητα και χωρίς κανέναν έλεγχο από τον ίδιο) γύρω του. Θυμίζω το παράδειγμα των κυνηγών της παλαιολιθικής εποχής: μεταμφιέζονταν με το δέρμα των ζώων που κυνηγούσαν, μιμούνταν τις κινήσεις τους κ.λπ.

 Η παράσταση του θανάτου του θηράματος εξασφάλιζε την επιτυχή έκβαση του κυνηγιού. «Ό,τι μπορώ να μιμούμαι ή να αναπαριστάνω το χειρίζο- μαι», γράφει ο Πούχνερ. Αποκριές σημαίνει επίσης πρόσκληση στη γη να εγερθεί από τον λή- θαργό της, σημαίνει καρναβάλια [δηλαδή «ανάποδους κόσμους» (mundi reversi)], σάτιρα, τραγούδια, πλούσιο λαϊκό θέατρο. Καπετανία  Κουδουνάτοι, Καμου- ζέλες, Καμήλες, Μπούλες, Σκυλαραίοι, Αράπηδες με κουδούνια και ρόπα- λα που τρόμαζαν τον κόσμο, φυτομορφικές παραστάσεις (περπερούνα), ζωομορφικές (αρκούδα, καμήλα, δύο θηλυκές οντότητες με γονιμοποιητική σημασία) συνέθεταν ένα έντονα διονυσιακό κλίμα. Τονίζω ιδιαιτέρως τις ανθρωπομορφικές μεταμφιέσεις με τον εικονικό γάμο (πρβ. τους πιο γνω- στούς, «βλάχικο, «γύφτικο», «τούρκικο»). Συνέχεια της ζωής χωρίς γάμο δεν υπάρχει.

«Καπετανία», είναι ένα λαϊκό υπαίθριο θεάτρο που αναβίωσε τα τελευταία χρόνια στο νησί της Σερίφου. Παιζότανε την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, με την συμμετοχή όλων των κατοίκων, που την ημέρα αυτή, μεταμφιέζονταν σε «αφέντες» και σατίριζαν την εξουσία, υπό τις επευφημίες του κοινού. Το τελευταίο έργο που παίχτηκε, πριν την πρόσφατη αναβίωση του εθίμου, είχε τον τίτλο «Τούρκοι και Έλληνες» δίνοντας έτσι εθνικό χαρακτήρα στο έθιμο που ονομάστηκε «Καπετανία».

 Kapetania is a traditional outdoor theater that has recently revived in Serifos island in Greece. It was played the last Sunday of the Apokria (the greek carnival). All the residents of the island would participate by dressing up as masters and made fun of the government. The last paly had the title Turks and Greeks giving a national character to the Kapetania custom.

Πηγή :