Μπορούμε πραγματικά να εξασφαλίσουμε, όταν σκεφτόμαστε έτσι, ότι η βαρβαρότητα και ο πολιτισμός θα εξακολουθήσουν να βρίσκονται στην πλευρά που πιστεύουμε;
Αν είναι επιτακτικό να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία, είναι εξίσου κρίσιμο να μην αφήσουμε να μας κυριεύσει ο φόβος και να μας παρασύρει σε καταχρηστικές αντιδράσεις.
Ο φόβος των βαρβάρων είναι αυτό που απειλεί να μας κάνει βάρβαρους. Και το κακό που θα κάνουμε στον εαυτό μας θα ξεπερνά το κακό που φοβόμασταν αρχικά. Η ιστορία μάς το διδάσκει: το φάρμακο μπορεί να είναι χειρότερο από την αρρώστια.»
(Τ. Τ.)
Σε έναν στοχασμό που μας ταξιδεύει ανά τους αιώνες της ευρωπαϊκής ιστορίας, ο Τσβετάν Τοντορόφ φωτίζει τις ιδέες της βαρβαρότητας και του πολιτισμού, της κουλτούρας και της συλλογικής ταυτότητας, για να ερμηνεύσει τις έριδες που θέτουν σήμερα αντιμέτωπες τις δυτικές χώρες με τον υπόλοιπο κόσμο. Ένα αριστοτεχνικό μάθημα ιστορίας και πολιτικής -κι ένα αληθινό «εργαλείο» για να αποκρυπτογραφήσουμε τα μείζονα προβλήματα της εποχής μας.
Οι κρίσεις του βιβλίου
©Αναστάσης Βιστωνίτης, Οι βάρβαροι και οι νεοβάρβαροι, «Το Βήμα»/ «Βιβλία», 26.7.2009
Οι βάρβαροι και οι νεοβάρβαροι
Μόνο με τον διάλογο, την ανεκτικότητα και τη συνύπαρξη των διαφορών θα αφήσουμε πίσω μας την εποχή των πολέμων, του φονταμενταλισμού και της αντιπαράθεσης Δύσης- Ισλάμ, υποστηρίζει ο γνωστός θεωρητικός Τσβετάν Τοντόροφ.
Πριν από αρκετά χρόνια, αναφερόμενος στα προβλήματα Παιδείας και ευαισθησίας που δημιουργούσε η επελαύνουσα εξειδίκευση, ο Ρόμπερτ Γκρέιβς παρατηρούσε:«Το να ξέρει κανείς καλά μόνο ένα πράγμα σημαίνει πως έχει το μυαλό ενός βαρβάρου» . Είναι ένας εξαίρετος αφορισμός ο οποίος εκτός από πολιτισμικές έχει και πολιτικές διαστάσεις. Σημαίνει δηλαδή ότι, γνωρίζοντας μόνο ένα πράγμα, αδυνατείς να καταλάβεις τους γύρω σου και κατ΄ επέκταση όσους δεν σκέφτονται σαν και εσένα. Αλλά σε μιαν εποχή μεγάλων μετακινήσεων πληθυσμών και εκρηκτικής ανάπτυξης του τομέα της ενημέρωσης και των πληροφοριών αυτό μπορεί να είναι και επικίνδυνο. Ο σύγχρονος πολιτισμός αποδεικνύει πως δεν υφίσταται μία και μόνη αλήθεια ή πιο σωστά μία και μόνη ερμηνεία. Υπάρχουν βεβαίως κοινές αρχές που αποτελούν τον συνδετικό ιστό της κάθε κοινωνίας. Και κάποιες από αυτές είναι τόσο ισχυρές ώστε να μπορούν να συστεγασθούν εκεί απόψεις και ερμηνείες που δεν είναι απαραίτητο να συμφωνούν μεταξύ τους. Ο σημερινός πολιτισμός της διαφοράς είναι ο πολιτισμός της Ευρώπης και στο πλαίσιο αυτό κινείται το βιβλίο του Ο φόβος των βαρβάρων. Πέρα από τη σύγκρουση των πολιτισμών του Τσβετάν Τοντόροφ.
Εναντίον του Χάντιγκτον Ο Τοντόροφ ανήκει στους σημαντικότερους στοχαστές και θεωρητικούς της λογοτεχνίας στην Ευρώπη. Βουλγαρικής καταγωγής, στα 26 χρόνια του εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και έκτοτε γράφει τα βιβλία του στα γαλλικά. Το έργο του εντάσσεται στη μακρά παράδοση της χώρας του Μοντέν στην οποία οι συγγραφείς, οι φιλόσοφοι και οι κοινωνιολόγοι είναι κατά κανόνα και πολιτικοί στοχαστές πρώτης γραμμής. Συνιστούν με άλλα λόγια εκείνους που αποκαλούμε διανοουμένους. Ακολουθώντας λοιπόν αυτή την παράδοση ο συγγραφέας καταθέτει τις απόψεις για ένα από τα μείζονα ζητήματα της εποχής μας: της στάσης μας έναντι των πολιτισμικών και κοινωνικών παραδόσεων εκτός δυτικής τυπολογίας και του πώς μέσω των μεταναστών και των ποικίλων εθνικών ομάδων τους στα μητροπολιτικά κέντρα της Δύσης επηρεάζουν τη ζωή και τη στάση των γηγενών.
Οπως δηλώνει και ο τίτλος ο Τοντόροφ είχε ως στόχο να γράψει ένα βιβλίο που να αντιτίθεται στη θεωρία περί σύγκρουσης των πολιτισμών του Χάντιγκτον, κατά συνέπεια ένα βιβλίο ευρωπαϊκό, βασισμένο στις αρχές της ανεκτικότητας, του διαλόγου και της συνύπαρξης των διαφορών που διαμορφώνουν το ιδεολογικό υπόστρωμα μιας διαδικασίας την οποία αποκαλούμε ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Το πρώτο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι υπάρχουν ακόμη στην Ευρώπη διανοητές πρώτης γραμμής οι οποί οι μπορούν να εκφέρουν σοβαρό και υπεύθυνο λόγο ικανό να αντισταθεί στην πολιτισμική και πολιτική ηγεμονία των Αγγλοσαξόνων. Το γεγονός έχει μεγάλη σημασία και μόνο για το ότι αυτός ο εκ των πραγμάτων πολιτισμικός ιμπεριαλισμός έχει τα όριά του αλλά και υπάρχουν έργα και διανοούμενοι στην Ευρώπη που μπορούν να αρθρώσουν λόγο ικανό να αντιπαρατεθεί στον εμπειρισμό, στον πολιτικό πατερναλισμό, στη μαζική κουλτούρα και στη γλωσσική μονοκρατορία των Αγγλοσαξόνων. Ετσι, ακόμη και αν η Ευρώπη δεν ορίζει τη διεθνή πολιτική και πολιτιστική ατζέντα, ο ρόλος των διανοουμένων της είναι να συμμετάσχουν στη συζήτηση ώστε να προβληθούν τα ποιοτικά στοιχεία που η αυτοκρατορική αυταρέσκεια και η συναφής επιθετικότητα επιχειρούν να παρακάμψουν. Ο Τοντόροφ επομένως ανήκει στους διανοουμένους που δεν συζητούν για το πλαίσιο, που δεν περιορίζονται στα όρια μιας από άλλους κανονισμένης ατζέντας αλλά υποδεικνύουν το ουσιαστικό πεδίο- το πέραν και το παρά, όπου υπάρχουν βέβαια και άλλες, πιο δίκαιες λύσεις.
Ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι αυτό που καθόρισε πρωτίστως τη φυσιογνωμία της Ευρώπης τον 20ό αιώνα ήταν η σύγκρουση των ολοκληρωτισμών διαπιστώνει ότι η επικράτηση της δημοκρατίας δημιούργησε νέα προβλήματα. Η τεχνολογική επανάσταση δεν εξαφάνισε τον παλιό κόσμο και η άνιση ανάπτυξη ενίσχυσε τα υποφώσκοντα φονταμενταλιστικά δόγματα.
Διάλογος και όχι γκετοποίηση
Η ανάλυση, η σύγκριση και η άντληση γενικών συμπερασμάτων ως συνέχεια των ad hoc παρατηρήσεων είναι γνωρίσματα του ολοκληρωμένου διανοούμενου. Αυτού που, αν δεν αντιπαρατίθεται, τουλάχιστον αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τις όποιες μεταμοντερνιστικές μόδες και που αναζητεί το νόημα γιατί τον ενδιαφέρουν οι σημασίες των πραγμάτων. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας που κήρυξε ο Τζορτζ Μπους, λ.χ., βασίζεται σε στρεβλή μεταφορά. Ο Μπους δεν είναι ο Κλαούζεβιτς των Βαπτιστών του αμερικανικού Νότου. Είναι ένα κακέκτυπο του Χομπς ο οποίος υποστήριζε ότι οι άνθρωποι κατανοούν ο ένας τον άλλον και στη συνέχεια την κοινωνία και την όποια κατάσταση πραγμάτων μόνο μέσω του φόβου, ενός αισθήματος αρχέγονου- και στις ιστορικές κοινωνίες, βεβαίως ατελούς.
Η ανάλυση, η σύγκριση και η άντληση γενικών συμπερασμάτων ως συνέχεια των ad hoc παρατηρήσεων είναι γνωρίσματα του ολοκληρωμένου διανοούμενου. Αυτού που, αν δεν αντιπαρατίθεται, τουλάχιστον αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τις όποιες μεταμοντερνιστικές μόδες και που αναζητεί το νόημα γιατί τον ενδιαφέρουν οι σημασίες των πραγμάτων. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας που κήρυξε ο Τζορτζ Μπους, λ.χ., βασίζεται σε στρεβλή μεταφορά. Ο Μπους δεν είναι ο Κλαούζεβιτς των Βαπτιστών του αμερικανικού Νότου. Είναι ένα κακέκτυπο του Χομπς ο οποίος υποστήριζε ότι οι άνθρωποι κατανοούν ο ένας τον άλλον και στη συνέχεια την κοινωνία και την όποια κατάσταση πραγμάτων μόνο μέσω του φόβου, ενός αισθήματος αρχέγονου- και στις ιστορικές κοινωνίες, βεβαίως ατελούς.
Βάρβαρος όμως είναι και αυτός που δεν έχει πολιτικά δικαιώματα ή τα έχει χάσει. Βάρβαρος, για να πάμε στην αρχική νοηματοδοσία, είναι και εκείνος που δεν μιλάει ελληνικά, δηλαδή- μεταφορικά- που δεν εκφράζεται στην κυρίαρχη γλώσσα της κοινότητας και έχει άλλη θρησκεία. Κάντε μια προβολή όλων αυτών πάνω σε έναν μουσουλμάνο μετανάστη στη Δύση και βρήκατε τον άνθρωπό σας. Βρήκατε τον «βάρβαρο» που οι εντός των τειχών θέλουν είτε να τον απομονώσουν είτε να τον διώξουν είτε γενικώς να απαλλαγούν από αυτόν με όποιον τρόπο. Αν οι μουσουλμάνοι μετανάστες είναι οι νέοι βάρβαροι, τότε ο κλασικός φόβος μπροστά στην ελευθερία εκφράζεται ως φόβος για τον διάλογο, τη συνύπαρξη, την κατανόηση. Ετσι δημιουργούνται οι περιοχές αποκλεισμού, οι διαχωριστικές γραμμές και τα νέα εθνολογικά και πολιτισμικά σύνορα μέσα στις δυτικές μητροπόλεις όπως τα αναγνωρίζουμε στο φαινόμενο που αποκαλούμε γκετοποίηση. Τότε λοιπόν η βαρβαρότητα γίνεται το κύριο γνώρισμα των άλλων, των «αντιβαρβάρων».
«Ιδιωτεία» και πολιτική δράση
Υπάρχει ευρωπαϊκή απάντηση σε όλα αυτά; Για να υπάρξει, θα πρέπει να σκεφτούμε πάνω στο θέμα της ευρωπαϊκής ταυτότητας, υποστηρίζει ο Τοντόροφ, εννοώντας φυσικά ότι το ευρωπαϊκό πολιτισμικό και κοινωνικό πρότυπο είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το μόνο που αν το επεξεργαστούμε σωστά μπορεί να μας βοηθήσει να αφήσουμε πίσω μας κάποια στιγμή, έστω και στο απώτερο μέλλον, την εποχή των πολέμων. Η πραγματική βαρβαρότητα για τον ίδιο είναι«η μη αναγνώριση της ανθρώπινης υπόστασης των άλλων».Ρατσισμό θα το λέγαμε απλούστερα. Αλλά η ευρωπαϊκή ταυτότητα θεμελιώνεται ως πολλαπλότητα στο εσωτερικό της- και άρα τα όρια της Ευρώπης είναι δυσδιάκριτα. Αν όμως τηρούνται οι βασικές κοινωνικές και πολιτειακές αρχές της, οι οποίες αποτελούν συνέχεια της εποχής του Διαφωτισμού, η Ευρώπη μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι περισσότερο από μιαν Ομοσπονδία. Σε μια νέα Κοινωνία των Εθνών, όπως ελπίζει ο Τοντόροφ. Και αυτό γιατί, διατείνεται, πολλοί Ευρωπαίοι μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν εισέλθει σε μεταεθνική και μεταθρησκευτική φάση. Γι΄ αυτό και το πεδίο των ενδιαφερόντων τους έχει περιοριστεί και σε μεγάλο ποσοστό στεγανοποιηθεί, περιλαμβάνοντας μόνο την οικογένεια, το επαγγελματικό και το φιλικό τους περιβάλλον.
Υπάρχει ευρωπαϊκή απάντηση σε όλα αυτά; Για να υπάρξει, θα πρέπει να σκεφτούμε πάνω στο θέμα της ευρωπαϊκής ταυτότητας, υποστηρίζει ο Τοντόροφ, εννοώντας φυσικά ότι το ευρωπαϊκό πολιτισμικό και κοινωνικό πρότυπο είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το μόνο που αν το επεξεργαστούμε σωστά μπορεί να μας βοηθήσει να αφήσουμε πίσω μας κάποια στιγμή, έστω και στο απώτερο μέλλον, την εποχή των πολέμων. Η πραγματική βαρβαρότητα για τον ίδιο είναι«η μη αναγνώριση της ανθρώπινης υπόστασης των άλλων».Ρατσισμό θα το λέγαμε απλούστερα. Αλλά η ευρωπαϊκή ταυτότητα θεμελιώνεται ως πολλαπλότητα στο εσωτερικό της- και άρα τα όρια της Ευρώπης είναι δυσδιάκριτα. Αν όμως τηρούνται οι βασικές κοινωνικές και πολιτειακές αρχές της, οι οποίες αποτελούν συνέχεια της εποχής του Διαφωτισμού, η Ευρώπη μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι περισσότερο από μιαν Ομοσπονδία. Σε μια νέα Κοινωνία των Εθνών, όπως ελπίζει ο Τοντόροφ. Και αυτό γιατί, διατείνεται, πολλοί Ευρωπαίοι μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν εισέλθει σε μεταεθνική και μεταθρησκευτική φάση. Γι΄ αυτό και το πεδίο των ενδιαφερόντων τους έχει περιοριστεί και σε μεγάλο ποσοστό στεγανοποιηθεί, περιλαμβάνοντας μόνο την οικογένεια, το επαγγελματικό και το φιλικό τους περιβάλλον.
Μπορεί όμως η ανθρώπινη δράση να υπάρξει χωρίς πολιτικό πλαίσιο; Τα αποτελέσματα των πρόσφατων ευρωεκλογών δείχνουν το αντίθετο, τι ακριβώς σημαίνει αυτή η νέα «ιδιωτεία» (σύμφωνα με την αρχαιοελληνική έννοια): απολιτικές κοινωνίες ή πιο σωστά απολιτικοποίηση μεγάλων στρωμάτων του πληθυσμού και ταυτοχρόνως άνοδο της Ακροδεξιάς η οποία φέρνει ξανά στο προσκήνιο την απειλή της πραγματικής βαρβαρότητας: της κατασταλτικής και ολοκληρωτικής κοινωνίας που επιβλήθηκε στην Ευρώπη κατά τον Μεσοπόλεμο και στοίχισε στην ανθρωπότητα 50.000.000 νεκρούς.
Θα πρέπει να ξεφύγουμε από τους μανιχαϊσμούς, καταλήγει ο Τοντόροφ. Να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα των μέσων καταστροφής που έχει παραγάγει η τεχνολογία και που απειλούν να καταστρέψουν τον πλανήτη μας. Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, μας λέει με άλλα λόγια αυτός ο συνεπής μαθητής του Ρουσό. Εχει έρθει η ώρα να αναλάβει ο καθένας τις ευθύνες του.
©Βασίλειος Πατσογιάννης, Η βαρβαρότητα υπάρχει μέσα στον πολιτισμό μας, «Η Καθημερινή»/ «Τέχνες και Γράμματα», 27.9.2009
Η βαρβαρότητα υπάρχει μέσα στον πολιτισμό μας
Για να καταλάβει τι είναι η περίφημη «σύγκρουση πολιτισμών», ο συγγραφέας ξεδιαλύνει την ίδια την έννοια «πολιτισμός»: δεν είναι μια αμετάβλητη ουσία, απαλλαγμένη από ξένες προσμείξεις\u0387 είναι μια αναπαράσταση της σχέσης του ατόμου με τον κόσμο, που κατασκευάζεται επιλεκτικά ανάμεσα σε στοιχεία, συχνά, ετερογενή. Μέσα στο ίδιο πολιτισμικό πλαίσιο ένα άτομο μπορεί να έχει διαφορετικές και, κάποτε, αντιφατικές «κουλτούρες», πράγμα που το καθιστά εξ ορισμού «πολυπολιτισμικό». Ακόμη και η προβεβλημένη «ευρωπαϊκή ταυτότητα» συγκροτείται εν πολλοίς από ετερώνυμα, εναλλάξιμα και ασταθή συνθετικά. Κι αν κάποτε ξαφνιαζόμαστε βλέποντας τη βαρβαρότητα να εμφιλοχωρεί και να ανθίζει μέσα στα «πολιτισμένα» πολιτισμικά περιβάλλοντα, είναι επειδή μας ξεγελά η λέξη, η οποία καλύπτει σημασιολογικά διαφορετικά πράγματα, που, στα ελληνικά τουλάχιστον, αποδίδονται με τον ίδιο όρο: «πολιτισμός» είναι η τεχνολογική πρόοδος, αλλά και τα έργα του πνεύματος, όπως και οι νοοτροπίες και οι τρόποι ζωής και αντίληψης. Τελικό κριτήριο του πολιτισμού είναι η αναγνώριση της πολλαπλότητας των πολιτισμών, η παραδοχή ότι ο φορέας του διαφορετικού πολιτισμού κατέχει όσο κι εγώ την ανθρώπινη ιδιότητα. Υπ’ αυτήν την έννοια, και όσο η παραπάνω συνθήκη δεν πληρούται ανάμεσα στα μέλη της, κάθε χώρα είναι τόσο πολιτισμένη όσο και βάρβαρη.
Ξεχωριστές «κουλτούρες»
Ο Διαφωτισμός και, αργότερα, οι «πολυπολιτισμικές» θεωρίες της εποχής μας έχουν αναδείξει τις ξεχωριστές «κουλτούρες». Η ιδιαίτερη τοπική, εθνοτική, γλωσσική ή όποια άλλη οντότητα, όπου ριζώνει, ή φαντάζεται ότι ριζώνει κάποιος (ένας μουσουλμάνος μετανάστης, για παράδειγμα), δεν μπορεί να ακυρώσει, όμως, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η ταυτόχρονη ένταξή του σε ένα ευρύτερο πολιτειακό, πολιτικό και δικαιικό πλαίσιο (σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, ας πούμε). Τα ήθη και οι «νόμοι» της ιδιαίτερης κουλτούρας οφείλουν σεβασμό στην οικουμενικότητα κάποιων αδιαμφισβήτητων αξιών και δικαιωμάτων, αλλά και «ηθών», που συγκροτούν το «σύμφωνο» της κοινωνικής συνύπαρξης. Η θέση και η μεταχείριση της γυναίκας δίνουν ένα κλασικό παράδειγμα της αντίθεσης αυτής. Από την άλλη, ο «οικουμενισμός» είναι μια απόλυτη έννοια, αποτελεί έναν ορίζοντα σκέψης και επιδίωξης, είναι, ωστόσο, υπερβολικά αφηρημένος για να μπορέσει να «κατοικηθεί» από υπαρκτά, φυσικά υποκείμενα. Σαν αντιστάθμισμα στον οικουμενισμό αυτόν υπάρχει ο βιωματικός «πολιτισμός» των παρθενικών εμπειριών, των πρώιμων αισθήσεων και παραστάσεων της παιδικής ηλικίας, που κολλά πάνω στο δέρμα μας, πεισματικά και ανεξάλειπτα, αδιάφορος για τα οικουμενιστικά προτάγματα.
Οπως ο κάποτε «κίτρινος κίνδυνος» των Κινέζων, όπως οι Σοβιετικοί του ψυχρού πολέμου, έτσι και το ισλάμ αποτελεί τους «βαρβάρους» της δικής μας εποχής. Η ισλαμοφοβία, η αντισλαμική υστερία έχουν εκφραστεί ανοιχτά, επίσημα, ακόμη και από «έγκυρα» χείλη. Ενα σημαντικό μέρος του βιβλίου καταγίνεται να αποδείξει ότι η περίφημη «σύγκρουση των πολιτισμών», η αντιπαράθεση Δύσης και ισλάμ, δεν είναι πολιτισμική ή θρησκευτική σύγκρουση δύο στεγανών και ομοιογενών κόσμων, αλλά πρωτίστως μια πολιτική σύγκρουση εξουσιών. Αναλύει, επίσης, την καταχρηστική σύνδεση του ισλαμισμού με τον ολοκληρωτισμό, την τρομοκρατία, τον ανορθολογισμό.
Φαύλος κύκλος βίας
Οι συγκρούσεις που ξεσπούν είναι αποτέλεσμα ενός φαύλου κύκλου βίας και μνησικακίας, που αρχίζει με την αποικιοκρατία και, μάλλον, δεν προβλέπεται να κλείσει με την πρόσφατη αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ. Κι αν ο φονταμενταλισμός φαίνεται να πιάνει τόπο ευκολότερα στις ψυχές των νεαρών από τα προάστια των σύγχρονων μητροπόλεων, δεν είναι τόσο επειδή οι ομάδες αυτές αντιπροσωπεύουν έναν διαφορετικό πολιτισμό -τον ισλαμικό εν προκειμένω- αλλά, απλώς, επειδή δεν μετέχουν κανενός πολιτισμού, δεν έχουν καταφέρει, λόγω ανικανότητας ενσωμάτωσης, να επωφεληθούν από τα στοιχειώδη πολιτισμικά αγαθά.
Η συνδιαλλαγή και η ειρηνική συνύπαρξη αποτελούν πάντα τον ορίζοντα σκέψης του Τσβετάν Τοντόροφ. Τα τραύματα του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού έχουν σφραγίσει τον εμιγκρέ από τη Βουλγαρία και προσανατολίζουν ακόμη τον δεοντολογικό ουμανισμό του. Ο φόβος του ισλάμ, λέει, μάς κάνει κι εμάς τους ίδιους βάρβαρους: αυτό είναι σίγουρο. Ομως: αν τολμούσαμε να φοβηθούμε, να σκεφτούμε φωναχτά ότι το ισλάμ εξάπτει τα «πολιτισμικά» μας άγχη, αν διανύαμε, με πλήρη επίγνωση, τούτο τον φόβο, ίσως στην άλλη άκρη καταφέρναμε να κερδίσουμε μια κατανόηση περισσότερο εμπλουτισμένη απ’ όσο τα προκάτ σχήματα της «πολιτικής ορθότητας». Ας μη φοβόμαστε να ομολογήσουμε ότι δεν είμαστε εντελώς απαλλαγμένοι από τη βαρβαρότητα, ότι «τα τέρατα δεν έχουν εξημερωθεί ακόμη»…
Άλλες κριτικές παρουσιάσεις:
Γιώργος Σιακαντάρης, Τσβετάν Τοντόροφ, ένας διαφωτιστής του καιρού μας, http://www.bookpress.gr, 10.2.2017
Ρίτσα Μασούρα, Πρόσωπα, «Η Καθημερινή»/ «Τέχνες και Γράμματα», 27.11.2011
Λίλυ Εξαρχοπούλου, Ο φόβος και η ταπείνωση, «Ελευθεροτυπία»/ «Βιβλιοθήκη», τχ. 639, 22.1.2011
Ανδρέας Παππάς, Λεπτές ισορροπίες. «Να αντιμετωπίσουμε τη βαρβαρότητα χωρίς να γίνουμε βάρβαροι», «The Athens Review of Books», τχ. 3, Ιανουάριος 2010
Γιώργος Σιακαντάρης, Οι κουλτούρες δεν είναι στεγανές, «Τα Νέα»/ «Βιβλιοδρόμιο», 1.8.2009
Κατερίνα Σχινά, Ο φόβος των βαρβάρων, «Lifo», τχ. 162, 18.6.2009
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου