Δούλοι κατ΄όνομα…οι δούλοι της αρχαίας Αθήνας

Πλήθος μαρτυριών αποδείχνει ότι οι δούλοι είχαν και δικαιώματα εκτός από υποχρεώσεις

Του Χρήστου Σκιαδαρέση

Φιλολόγου

Έχουν μέχρι σήμερα γραφεί χιλιάδες δυσφημιστικές σελίδες για το δουλοκτητικό καθεστώς της Αθήνας των κλασικών χρόνων από επαΐοντες και μη! Χωρίς φυσικά να παραγνωρίζονται οι άσχημες πλευρές του δουλεμπορίου και της αυθαίρετης καταπάτησης των στοιχειωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, θα ήταν καλό να διασαφηνιστεί ότι το ανθρώπινο εμπόρευμα ήκμαζε σε όλη την τότε γνωστή αρχαιότητα, ενώ δεν είναι αμελητέες σε αριθμό (κάθε άλλο μάλιστα!) οι μαρτυρίες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (Αριστοτέλης, Πλάτων, Ξενοφών, Θεόφραστος, Δημοσθένης, Διόδωρος, Σοφοκλής κ.λ.π), που αναδεικνύουν την ανύπαρκτη κατ΄άλλους κοινωνική ευαισθησία των Αθηναίων απέναντι στο ιδιαίτερα «λεπτό» αυτό ζήτημα. Συγκεκριμένα:

1.  Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Ξενοφώντα οι δούλοι και οι μέτοικοι απολάμβαναν μεγάλες ελευθερίες στην Αθήνα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι κανείς δεν επιτρεπόταν να χειροδικήσει εις βάρος ενός δούλου ακόμη κι αν ο τελευταίος παρεμπόδιζε άθελά του έναν πολίτη στο διάβα του.

2.  Οι πολίτες δεν ντύνονταν καλύτερα ούτε ξεχώριζαν στην εμφάνιση από ένα δούλο ή μέτοικο.

3.   Ο Ξενοφώντας συμβουλεύει τους επίδοξους δουλοκτήτες να προμηθεύουν με άφθονη ποσότητα τροφής τους δούλους τους, προκειμένου να ρυθμίζουν όσο μπορούν πιο μελετημένα την εργασία τους.

4.     Η πιο αφοσιωμένη και έντιμη στη συμπεριφορά της απ΄τις οικιακές δούλες αναβιβαζόταν σε «γριά-οικονόμος». Τα αφεντικά της χρέωναν τις προμήθειες του σπιτιού και έθεταν στη δούλεψή της τους μάγειρες, τους βοηθούς τους καθώς και τις νεαρές δούλες. Επομένως η εντιμότητα και η αφοσίωση ήταν αρετές που εξασφάλιζαν στον δούλο το διαβατήριο για μια καλύτερη ζωή.

5.      Όσες οικιακές δούλες ήταν επιδέξιες και καλαίσθητες, στέλλονταν να εξυπηρετήσουν την κυρία του σπιτιού (δηλ. τη χτένιζαν, την έντυναν κ.λ.π) και ως εκ τούτου τύχαιναν ευνοϊκής μεταχείρισης από την οικογένεια του οικοδεσπότη τους.

6.   Μερικοί από τους δούλους ήταν παιδαγωγοί, οικονόμοι ή τροφοί, γεγονός που τους βοηθούσε να αποκτούν ιδιαίτερα στενές σχέσεις με τους κυρίους τους και τα παιδιά τους.

7.      Όσοι δούλοι εργάζονταν ως τεχνίτες και αγρότες ή διέθεταν υψηλή εξειδίκευση ζούσαν σε καλύτερη μοίρα από εκείνους που εργάζονταν στα μεταλλεία ή στους χειρόμυλους.

8.  Στην κατηγορία των προνομιούχων δούλων ανήκουν κι εκείνοι που εργάζονταν στο δημόσιο. Οι δούλοι αυτοί, όπως και εκείνοι που εργάζονταν ανεξάρτητα (χωρίς οικούντες), είχαν την οικονομική δυνατότητα να καταβάλλουν στον κύριό τους μία εισφορά, δηλ. έναν έκτακτο φόρο που επιβαλλόταν σε ειδικές περιπτώσεις, για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών και που περιλαμβανόταν στις βασικές οικονομικές υποχρεώσεις των Αθηναίων πολιτών απέναντι στο κράτος (από τον 4ο αι. κυρίως). Αξίζει να σημειωθεί ότι το ύψος του φόρου αυτού προσδιοριζόταν ύστερα από υπολογισμό των περιουσιακών στοιχείων των φορολογουμένων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του δούλου Πασίωνα, πλούσιου τραπεζίτη, που κατόρθωσε -χάρη στην οικονομική του επιφάνεια- να εξαγοράσει την ελευθερία του και να αποκτήσει την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη!

9. Την αστυνομική δύναμη της Αθήνας τη συγκροτούσαν 300..Σκύθες τοξότες! Όσοι επιλέγονταν ήταν οι περισσότερο επιδέξιοι από τους δημόσιους δούλους! Καθήκον τους ήταν να εξαναγκάζουν τους απρόθυμους Αθηναίους πολίτες να παρευρίσκονται στις συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου!

 

 

 

 

10.  Τα παιδιά των δούλων έπαιζαν με τα παιδιά του οικοδεσπότη τους χωρίς περιορισμούς. Μάλιστα, όσα από τα πρώτα ήταν όμορφα, τους ανέθεταν το καθήκον να φέρνουν στα συμπόσια δοχεία με νερό (για το νίψιμο των χεριών) και στεφάνια για τους καλεσμένους.

11.  Οι δούλες δεν εμποδίζονταν (ούτε και αποθαρρύνονταν) να γεννήσουν!

12.  Η καθημερινή τροφή των δούλων (ψωμί από κριθαρένιο αλεύρι, σκόρδα, σύκα κ.λ.π) ήταν τροφή όχι μονάχα της τάξης τους, αλλά και της εργαζόμενης πλειοψηφίας που είχε χαμηλά εισοδήματα.

13.  Ο φόνος των δούλων απαγορευόταν με νόμο, γιατί το ταμείο της Αθήνας εισέπραττε πολλά χρήματα από το δουλεμπόριο και τη σχετική προς αυτό φορολογία.

14.  Αν ο δολοφόνος ενός δούλου διέπραττε το έγκλημα από φόβο μήπως ο τελευταίος αποκάλυπτε τα κακά και επαίσχυντα έργα του, οι Αθηναίοι του επέβαλλαν ποινή όμοια με εκείνες που προβλέπονταν για το φόνο ελεύθερου ανθρώπου!

15.  Σε περιπτώσεις κακομεταχείρισής τους οι δούλοι είχαν το δικαίωμα να ζητήσουν άσυλο σε ορισμένους ναούς (π.χ στο Θησείο ή στο ναό των Ευμενίδων). Από εκεί μπορούσαν να ζητήσουν -με τη μεσολάβηση των ιερέων- να πουληθούν σε άλλον κύριο.

16.  Οι αγγειογράφοι ήταν στην πλειοψηφία τους δούλοι ή μέτοικοι. Αγγειογράφοι χρίζονταν όσοι επέδειχναν εξαιρετική προσοχή και ακρίβεια κατά την εκτέλεση των σχεδίων ή διέθεταν τάλαντο και μάτι..κοφτερό! Όλα επομένως, εκείνα τα πανέμορφα διακοσμημένα ερυθρόμορφα αγγεία που μας σώζονται από τον 6ο και τον 5ο αι. είναι καλλιτεχνικά δημιουργήματα έμπειρων δούλων-τεχνιτών.

17. Όσοι δούλοι υπηρετούσαν τους κυρίους τους με πίστη ή πρόσφεραν ξεχωριστές υπηρεσίες στο κράτος αποκτούσαν την ελευθερία τους. Στις περιπτώσεις αυτές ο απελευθερωμένος δούλος μπορούσε να ζήσει τη ζωή του, να αγαπήσει τη γυναίκα και τα παιδιά του, χωρίς να φοβάται μην τα απολέσει απ΄τα καπρίτσια του πρώην κυρίου του.

Σε συσχετισμό με τα παραπάνω θα ήταν καλό να υπογραμμισθεί ότι οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς δεν μας διασώζουν περιστατικά εξέγερσης των δούλων στην αρχαία Αθήνα. Το γεγονός αυτό προδηλεί αναμφίβολα την σχετικά καλή μεταχείριση που απολάμβαναν και τις πολλές δυνατότητες χειραφέτησης που τους παρέχονταν.

Τέλος, θα ήταν καλό, για όσους καταγίνονται με τη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, να αναζητούν προσεκτικότερα τα κίνητρα δράσης των ιστορικών προσώπων και ομάδων του παρελθόντος, αν επιθυμούν να οδηγηθούν σε ασφαλέστερες κρίσεις για τα προκείμενα κάθε φορά προβλήματα της αρχαιοελληνικής κοινωνίας: Για παράδειγμα, τα έργα της Ακρόπολης των Αθηνών δεν απέβλεπαν μόνο στην ανάδειξη του μεγαλείου της πόλης, αλλά και στην εξασφάλιση εργασίας σε ελεύθερους πολίτες και δούλους.